O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

1. Totemizm - onın’’ urıg’ı, yag’nıy “xaywanlar ha’m o’simlıqler menen adamlardın’’ qarındaslıq baylanısı bar”lıg’ın tu’sindiredi. Ha’r bir urıw, qa’bilenin’ ulıwma belgileri to’temleri belgili o’simlıq yamasa xaywanattan kelip shıqqan dep bilgen. Bir to’temge ta’n bolg’an urp a’detleri ha’m normaları qa’liplesken’. Bul din forması Arqa Amerika indeetslerinin’ Ojibve qa’bilesinin’ atı menen atalg’anı menen, Avstraliya, Oraylıq Afrika negrleri arasında taralg’anı ha’m qa’liplesken’i izertlengen. Biraq dunyadag’ı barlıq dinlerde totemizm qaldıqları ushıraydı. Bul dinde belgili bir birlestiriwshilıq, ta’rtipke salıwshılıq sheklewshilıq (“Tabu”) wazıypaların atqarg’an edi.
2. Animizm (latınsha anhma- rux, jan ma’nisinde)ruxlardın’’ bar eken’ligine isendiriw. Adamlar tabiyattin’’ ilaxiyda ku’shin’ ruxın qorshag’an taw, da’rya, tog’ay, tas x.t.b. barlıg’ın solarg’a tabınıp, xaqına duwa oqıp, ha’r tu’rli ma’resimler o’tkergen. Totemizm ha’m animizmge baylanıslı Orta Aziya xalıqlarına ko’plegen u’rp a’det, da’stu’rlerinde ushırasadı.
3. Shamanizm yamasa sıyqırlı (“shaman” so’zinın’’ tungus tilinen awdarması “sıyqırlıq” ma’niste) shamanlar, a’dette belgili ritual ha’reketler arqalı dawıs shıg’arıp, qosıq aytıp, oyıng’a tusip, sekirip, nag’ara, qo, ırawlar, namalar shertip o’zin ilaxiy ruxlar, dunyası menen baylanısqan, tillesken’dey taqılette “sıyqır” ko’rsetip adamlar isenimine dıqqatin’a, oy pikirine ta’sir etken’. İlaxiy kushler menen bunday baylanısının’’ usılı, jolı turmısta na’ma’lim, aldın ala bilmeytug’ın sharayatilardan kelip shıqan. Qaraqalpaqstanda porxanlar, Sibirdegi shamanlardan ayırmashılıg’ı az bolsada belgili wazıypalar funktsiyalar atqarg’an edi. Biraq shamanlar a’yyemgi zamanlarda adamlardın’’ pikirlewin, sanasın isenimin bekkemlewde ulken’ rol atqarıp, ulken’ a’xmiyetke iye bolg’an. Sıyqırlılıq ko’rsetiwde ko’plegen maqsetler qoyılg’an, solardan to’rlerinen zıyan keltiriwshin’ a’skeriy sıyqırlıq, muxabbat, den sawlıqqa, awırg’an adamdı emlewge ha’m xawa rayına ta’sir etiwge baylanıslı to’rde ta’sir etip atırg’an.
4. Fetishizm (frantsuzshadan alınıp tumar) jansız zatlarg’a isenim. Mısalı, xa’ykeller, suwretler, tumar, ko’z monshaq x.t.b. muqaddes ilaxiy kushke iye dep tusindiriledi. Solay etip a’yyemgi da’wirdegi diniy tusiniktin’’ a’elementleri adamnın’’ o’mirisuriwinen’ jasawına turmıs ta’rzine ta’si etiw arqalı belgili isenimlerddin’ ma’nawiy keshirimlerin, dunyag’a ko’z qarasların, o’z-ara qatnasıqların retlestiriwge xızmet etken’.
Ta’kirarlaw ushın sorawlar.
1. Qanday a’yyemgi dinler bar?
2. Fetishizm degen ne? Magiya degen ne?
3. Milliy dinlerdin’ ayırmashılıg’ı nede?