O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

5-tema: Zardushtiylik dininde ideyalardın’ ma’nawiyat h’a’m ma’deniyatqa tasiri
Jobası:
1.Zardushtın’ o’miri. Zardushtiylik ta’limoti.
2.Ko’p qudaylıqtan jek qudaylıqqa o’tiw.
3.Zardushtiylik u’rp-a’det da’stu’rleri.
4.Zardushtiylik h’a’m Jaqın - Orta shıg’ıs ma’mleketleri.


Tayansh so’zler: Avesto, Zardusht, Axura-Mazda, Mazdayasna.
Zardushtiylıq dini a’yyemgi İran ha’m Orta Aziyada eramızdan burıng’ı VI-V a’sirlerde payda boldı ha’m onın’’ payg’ambarı Zaratushtra ta’repinen do’retilgen. Zardusttin’’ tariyxta bolg’anı yamasa bolmag’anı tuwralı ha’r tu’rli pikirler bar. Dereklerde ol eramızdan burıng’ı 570 jıllarda tuwılg’an filosof, ilaxiyatshı, shayır edi. Zardusht Orta Aziyadag’ı ko’pqudaylıqqa negizlengen a’yyemgi diniy tu’sinikler ha’m isenimlerdi o’zgertip jan’adinge negiz salg’an adam. Zardushttın’ tuwılg’an ha’m da’slepki diniy xızmetleri baslang’an jer tuwralı eki pikir- birinshisin’ Batıe teoriyasında ol Meda (Ha’zirgi İranda) onın’’ Watanı boldı dep da’lilleydi. Yag’nıy Zardushtiylik dininın’’ a’yyemgi İranda ken’’ tarqalg’anın’ ha’m onın’’ muqaddes kitabı esaplang’an Avesto en’ birinshi ma’rtebe jazılg’an nusqası iran paxlaviy tilinde bolg’an dep da’lilleydi. Ja’ne ekinshi pikir Shıg’ıs teoriyasında Zardushttın’ Watanı ha’m bul dinnin’ tarag’an maqanı Xorezm bolıp esaplanadı ha’m ko’plegen dereklerde bul pikir ilimiy da’liylin tapqan. Xorezm birinshi bolıp Zardushtiylıq muqaddes otin’ Atar xurra jag’ılg’an ha’m Axuramazda Zardusht penen baylanısqan jer esaplanadı. Mısalı, Avestoda birinshi ma’rtebe muqaddes ot (alaw) Atarxurra, Eranvej(Ayrianvedja)da jag’ıldı deyiledi. Eranvejdin’ geografiyalıq ha’m tabiyg’ıy tariypi Xorezmge tuwra keledi. Bunnan tısqarı Avestodag’ı Sogd(Sogdina), Mawru(Marv),Batxi (Baqtriya) x.t.b. ma’mleket atları xaqıyqatlıqqa tuwra keledi.
Jurtbasımız İslam Qarimov Turkistan gazetası xabarshısının’’ sorawlarına bergen juwaplarında “İlgeride bir neshe ma’rtebe atap o’tken’imizdey, ha’r bir xalıq, sonın’’ ishinde o’zbek xalqının’’ da tariyxı ta’kirarlanbas bolıp esaplanadı. Biz ja’han maydanın’da ku’ni keshe payda bolg’an xalq emespiz. Bizin’ milletimiz, xalqımız kuxna Xorezm jerinde “Avesto” payda bolg’an zamanlardan beri o’z o’mirin’ turmısı, o’z ma’deniyatın’ o’z tariyxı menen jasap kelmekte....” dep atap o’tti. Mine usınday baxalı pikirden kelip shıg’ıp biz Zardushttin’’ Watanın’’onın’’ da’slepki ma’qanı ha’m “Avesto”nın’’ kelip shıqqan jeri bul Xorezm, Sogdiana, Fergana yamasa Baqtriyanı aytıwg’a boladı. “Avesto”nıq “Yasht” bo’liminde bayan etiliwine qarag’anda Zardushttin’’ Watanlasları og’an isenbey, onın’’ taliymatin’ qabıl etpeydi. Sonda ol watanın’ taslap qo, sı ma’mleketke keledin’ ol jerdegi malika Xutoasa ha’m shax Vishtaspanın’’ iseniminen’ qollap quwatlawına erisedi. Son’ qo, sı ma’mleket penen urıs baslanıp Vishtaspa jen’ iske erisedi. Na’tiyjede bul taliymat xalıqlar arasında ken’’ taraladı. Shax Vishtaspa pa’rmanın’a muwapıq Zardushttin’’ 1200 baptan ibarat pa’ndnaması Avestonın’’ a’yyemgi bo’legi “Got”tı jazıp tapsırıp shaxtın’ ha’mirin orınlaydı. “Avesto” Zardusht ta’repinen jazılıp, toplanıp bolg’annın’ keyin, eramızdan aldıqg’ı Vhh a’sirdin’ aqırı ha’m Vh a’sirdin’ birinshi yarımında arnawlı ka’tib, xatkerler ta’repinen 12 mın’ o’gizdin’ terisine altin’ suwı menen ko’shirilgen.
“Avesto”nın’’ quramına kirgen materiallar ilimpazlar ta’repinen uyrenilip, onın’’ 2700 jıldan aslam tariyxın da’liylledi ha’m 2700 jıllıq yubileyin nıshanladı. Zardushtiylik taliymatı Orta Aziyada a’yyemgi da’wirde qa’liplesken’ ta’biyat ku’shlerine a’sirese otqa sıyınıw ayrıqsha orın bolıp, onı ilaxiylestiriwge baylanıslı isenimlerge iye progressiv, monoteistlik din esaplanadı. Onın’’ negizinde dunya qarama qarsılıqlar gu’resinin’ tiyqarında qurıladı. Jaqsılıq ha’m jamanlıq, jaqtılıq ha’m qara, g’ılıq, o’mir ha’m o’lim ortasında turaqlı gu’res dawam etedi. Barlıq jaqsılıqlardı Axuramazda ha’m jamanlıqlardı Anxramaynyu yamasa Axriman belgileydi. “Avesto”nın’’ ko’plegen bo’legi jog’alg’an tek g’ana jetiden bir bo’legi qalg’an. İlimde “Avesto”nın’’ u’sh quramın tariyxıy da’wirin ko’rsetedi.
1. EN’ a’yyemgi bo’legi (b.a’.sh.2000-3000) Yashtlar bolıp, onda qa’bile urıwshılıq da’wirin’ ko’p qudaylıq pikirleri ko’rsetiledi.
2. Gotlar bo’leginde Axuramazda qudayı tuwralı talia’ymatı bolıp, ol Zardushttin’’ do’retiwshiligine tiyisli (b.a’.sh. VI a’sirde).
3. a’yyemgi ko’p qudaylıq ha’m keyingi bir qudaylıq ideyaları arasında gu’res sharayatin’da, ha’r ekewin kelistiriwshi mazdakiylik taliymatı qa’liplesedi.
Zardushtiylikte orınsız qan to’giwler, qurbanlar beriw, a’skeriy soqılıg’ısıwlar, basqınshılıq urısları qaralanıp, turaqlı tin’ısh-tatıw turmıs keshiriwge , miynetken’’ diyqanshılıq, sharwashılıq penen shug’ıllanıwg’a shaqıradı. Materiallıq, molshılıqqa erisiw ushın jawızlıqqa qarsı gu’resiw ja’ne jer ashıw, bag’ baqsha egiw, suwg’arıw qurılmalar qurıwg’a shaqırg’an, onı buzg’anlardı ulken’ gunalar dep sanag’an.
Zardushtiylıq taliymatin’da bizin’ ushın muqaddes bolg’an ma’nawiy-manawiy a’dep-ikramlılıq, ta’lim ta’rbiya,xuqıqıy qa’diriyatlar ha’m oy-pikirler ulken’ a’xmiyetke iye.
Zardushtiylıqtin’’ muqaddes kitabı “Avesto”da ma’nawiylıg’ımızdın’ manawiy a’lemimizdin’ ra’n’ -ba’ra’n’ qırlarına baylanıslı pikirler ku’ta’ ko’p. İnsannın’’ ma’nawiy jetikligi onın’’ doslıqqa sadıqlıg’ı, keshirimliligin’jawızlıq qa’lbin miyrimlilıq nurına toltıra biliwin’ jamanlıqqa jaqsılıq penen juwap bere alıwı za’ru’r. “Avesto”da “o’zgelerdi jaqsılıqqa jollay alg’an adamlardı jaqsı adam dewge boladı”, “Tan’ri rastgo’ylerdin’ na’zerin qorg’aydı”, “Mag’an ha’mishe g’ayrat ha’m shıdam ber, meni ha’mishe g’a’plet uyqısınan oyat”, “kaerde eki dene birin-biri qollap quwatlasa, sol jerde isi o, ınan keledi”. Bul dinde iyman, isenim, ilm uyreniw, pa’klıq ha’m jetiklıq, ka’sip-o’ner, ilim menen xadal rizıq tawıp jasaw kerekligi ko’rsetiledi. Miynet etiw ha’m jaqsılıqlar, belgisi insanıylıq, a’sirese ha’r bir adamnın’’ bergen so’zinin’ ustin’en shıg’ıw, og’an sadıq bolıw, qarızdı o’z waqtin’da to’lew,aldamaw, qıyanet etpew imanlılıq belgisi eken’ligi atap o’tiledi.
Avestoda ta’lim ta’rbiya ma’selelerine de ulken’ kewil bo’linedin’ ha’r bir adam xadal, kewli taza, paydalı miynet penen shug’ıllanıwı, manaviy ha’m den sawlıg’ı bekkem, sag’lam bolıp o’siwin’ ta’rbiyalanıwı kerekligi aytıladı. Sol da’wirlerde balalar 4 jasqa deyin ata anası ta’repinen, 5ten 8 ge deyin jeke mug’allimnin’ qadag’alawında ha’m ta’rbiyasında bolıwı, qızlar 15 jasqa deyin, ul balalar 17 jasqa shekem mektep, medreselerde ta’lim alıw kerek bolg’an. Bilim beriw o’ndiris penen baylanıstırıp, sharwashılıq,bag’shılıq, eginlerdi egiw, o’siriw isleri uyretilgen. Ko’birek matematika, astronomiya, tariyx, xuqıq pa’nleri oqıtılg’an. Ol ha’mme na’rseni biliwshi, do’retiwshi sıpatında ustazlar ustazı esaplang’an. Avestoda bay xuqıqıy qa’driyatlarda sawlelenip, onın’’ ma’nisi, ideyaları ha’zirgi waqıtta da ulken’ a’xmiyetke iye. Bul kitap boyınsha xuqıqıy ideyalar ush na’rsege suyenedi jaqsı pikir, jaqsı ta’rtiplerdi ornatıw ja’miyetlıq ha’m adamlar arasında qatnasıqlarda so’zdin’ muqaddesligi ayrıqsha a’xmiyetke iye. So’z xaqıykattın’ turmıslıq belgisi sıpatında qa’dirlenedi. Eki turli jaqsı(a’zgu) so’z –xuqıqıy minnet sıpatin’da xaqıyqattin’’ belgisi bolıp qa’dirlenedi.
Birinshisi- saltanatlı ra’wishte ant ishiw(varuna) tu’rindegi so’z, bug’an baylanıslı adam bul ha’reketti islew yamasa islemewge minnetlenedi ha’m saltanatlı so’z beredi.
Ekinshisi bul jazba tu’rdegi so’z. Bul xuqıqıy tilde shartnama yamasa pitim deyiledi. Onı Avestoda Metra degen at penen atap, ta’repler bir na’rse tuwralı o’z-ara kelisip so’z berisedi. So’zinde turmag’an ta’rep jazalanadı.
Asha dep atalg’an xuqıqıy normalarda xaqıyqat, ta’rtip, xuqıqıylıq wazıypası ju’klengen. Eger xaqıyqattı buzsa onı buzg’ınshı dep atag’an. “Avesto”da ulıwma sınawdın’ 33 usılı qollanılg’an. Mısalı suwg’a sungitiw, ot arasınan ju’girtiw, du’rre urıw x.t.b. Sonın’’ ushınha’r bir adam o’z so’zine sadıq bolıwı, elin satpawı, qa’liplesken’ ta’rtip qag’ıydalardı saqlawı kerek dep onı talap etken’. B.a’.sh. VII-VI a’sirlerde Zardushtiylik dini dunya ko’leminde en’ a’yyemgi dinlerden esaplanıp, Orta Aziya, a’zerbayjan,İran,Kishi Aziya xalıqlarının’’ isenim deregi esaplang’an.
İranshaxlar da’wirinde İranda ra’smiy ma’mleketlik din bolıp xızmet etti. Orta Aziyanı araplar islamlastırg’ang’a shekem Zardushtiylıq jergilıqli xalıqtın’ tiyqarg’ı dini esaplang’an. Bunı ayırım arxeologiyalıq, tariyxıy izertlewler anıq da’liylleydi. Zardushtranın’’ tiyqarg’ı kontseptsiyası bul pu’tkil jansızlar pataslıg’ı haqqındag’ı taliymat, yag’nıy jansız o’li denelerdi ka’ramatlı jaratılıstan jerden, ottin’, suwdan ha’m xawadan bo’leklew bolıp esaplanadı.
Zaratushtra da’stu’rine ta’n ayrıqsha na’rse o’li jerlew da’stu’rin’ o’lilerdin’ etin’ suyeginen tazalaw ushın olardı arnawlı jayg’a daxmag’a (ma’selen, No’kis rayonın’ın’ Shılpıq qalası daxma esaplang’an) aparıp taslag’an. Ol jerde qarg’a-quzg’ınlar, jabayı xaywanlar ta’repinen etin’en tazalang’an adam suyekleri jıynalıp, arnawlı suyek saqlag’ısh –ossuariyg’a salıp ko’mgen yamasa arnawlı jerge qoyılg’an. a’yyemgi ossuriyler ishi quwıs, adam yamasa sandıq, guze formasında kuydirilgen ılaydan yamasa alebastrdan islengen, ayırımları ha’r tu’rli ren’ degi syujetli nag’ıslar, diniy simvollar menen bezelgen. Ossuraiyler ko’milgen ulken’ eski mazarlar Qaraqalpaqstannın’’ rayonlarınan Xojelide- Mizdaqxan kompleksinden’ jergilıqli xalıq ol jerdi Jumart qassap degen at penen ataydı. No’kim rayonın’da -Toqqala, a’miwdaryada -Qubataw, Bozatawda-Ku’yikqala, To’rtkulde- Qoyqırılg’an qala qoyımshılıqlarında arxeologiyalıq izertlewler na’tiyjesinde tabılg’anı ma’lim. Zorastrizmdegi bul da’stu’r onın’’ qag’ıydalarına muwapıq sha’rtli belgisi retin’de qabıl etilgen. Mizdaqxan kompleksindegi Zoroastristlıq da’stu’rlerdi Qarataw, Qusxana taw, Porlı taw, Jumır taw dizbeklerinen, Ustirt biyikliginen ko’riwge boladı. Ja’ne ayrıqsha atap o’tetug’ını No’kis rayonı jerindegi Toq tawın IV-VIII a’sirlerge tiyisli ossuariylıq qoyımshılıqlar ashıldı. Erte zamanlarda Tok qalanın’’ ornın’da qala i Ashraf qalası qaldıqları saqlang’an. A’tnograf G.P.Snesarevtin’’ 1957 jılı Xorezmde Shavat ha’m Gurlen rayonlarında jazıp alg’an mag’lıwmatın’ qala i Ashraf (Tokqala) Qubla Aral boyındag’ı belgili bes qala qatarına kirgizilgen Xazarasp, Xiywa, Urgenish, qala i Ashraf ha’m Qıyat qalaları esaplang’an.
Ha’zirgi ku’nde Zardushtiylıqke isenetug’ınlar sanı kemeyip ketken’. Olar Xindstannın’’ Bombey, Gujarat shatatlarında (115mın’ g’a jaqını) ha’m İrannın’’ geypara shetki walayatlarında saqlanıp qalg’an. Bombeyde Zardushtiylerdin’ ma’deniy orayı Koma atındag’ı institut isleydi. Avestonın’’ saqlanıp qalg’an 4 kitabı bolıp, sonın’’ birinshisi Vadovdat (da’wirlerge qarsı nızam) dep ataladı. Ol 22 baptan turadın’ Zardusht penen Axuramazda soraw juwapları ha’m muloqatı tiyisli. Ekinshisi Yasin bolıp Zardushttın’ xatları (namaları) yamasa botlardı o’z ishine alg’an. Ushinshisi Visparat- a’lemdi biliwge tiyisli na’siyat –ugitlerden, to’rtin’shisi Bundaxash -qudaydın’ zalım ku’shlerge qarsı gu’resin tariypleytug’ın, ulıg’lawshı 22 a’yyemgi qosıqlar toplamınan quraladı.
Avesto tuwralı ku’ta’ ko’plegen derekler, pikirler, izertlewler, kitaplar dunya juzinın’’ ha’r tu’rli tu’pkirinde jazılıp avestonın’’ ilimi rawajlandı. O’zbekstan ha’m Qaraqalpaqstan ilimpazları S.P.Tolstov, N.M.Malmeev,T.Kerim, M.Usmanov, M.İsxokov, S.Kamalov, J.Bazarbaev, M.Mambetullaev, F.Suleymanov, A.İrisov x.t.b. shet elli ilimpazlardan Ma’ri Boys (4 tomlıq kitabı), Anketil Dyupperon, Jorj Bawje x.t.b. baxalı miynetlerin atap o’tiw mumkin.
Sonın’’ menen qatar Zardushtiylıq dinindegi ko’plegen diniy ideyaları, normalar, a’dep ikramlılıq, xuqıqıy,dunyanı biliw, filosofiya, a’tikalıq, tariyxıy mag’lıwmatlar ha’m oy pikirler basqa dunyalıq dinlerge islamg’a, buddizm, xristianlıq, ıwdaizm de ushırasadı o’tken’ligin atap o’tiw kerek.
Ta’kirarlaw ushın sorawlar.

1. 
   Zardushtın’ watanı qay jerde?
   
2. 
   Zardushtiylik qanday ju’zege kelgen?
   
3. 
   Zardushtiyliktin’ muqaddes kitabı qanday?
   
4. 
   Zardushtiylik ta’liymatı nelerden turadı?
   
5. 
   Zardushtiylik a’meliyatı nelerden ibarat?
   
6. 
   Zardushtiylikte jerlew da’stu’ri qanday?