Өзбекстан Республикасы

2. Til biliminiń nevrologiya menen baylanısı 
Til bilimi medicinanıń nevrologiya bólimi menen de tıǵız baylanısta. Sońǵı 
dáwirlerde psixologiya, nevrologiya hám til bilimi ilimleriniń aralıǵında 
neyrolingvistika dep atalıwshı jańa ilim tarawı júzege keldi. 
Bul ilim sóylew iskerligi bas miydiń xızmeti nátiyjesi ekeni, miy 
keselleniwiniń sóylew iskerligine tásiri máselelerin úyrenedi. Ápiwayı etip 
aytqanda, neyrolingvistikanıń úyreniw obyekti afaziya bolıp tabıladı. 
Miydiń sóylew zonasınıń zıyanlanıwı hám bunıń nátiyjesinde sóylew 
iskerliginiń buzılıwı máselesi babalarımız Ibn Sina, Beruniy miynetlerinde de atap 
ótilgen hám bul kesellikti emlewge itibar bergen bolsa da, biraq ol óz aldına ilim 
tarmaǵı sıpatında qáliplese almadı. 
Miydiń zıyanlanıwınıń sóylewge tásiri mashqalası izbe-iz ráwishte XIX 
ásirdiń ekinshi yarımınan baslap úyrenildi. 
Neyropsixologiya hám onıń menen baylanıslı neyrolingvistika arnawlı ilim 
sıpatında jaqında ǵana – ótken ásirdiń 70-jıllarında qáliplesti. Bul ilimniń júzege 
keliwinde A.A.Leontev, A.R.Luriya, E.S.Beyn, R.M.Boskis, E.N.Venarskaya, 
O.S.Vinogradova, N.A.Eysler sıyaqlı alımlardıń xızmeti úlken. 
Neyrolingvistika ilimi boyınsha tolıq maǵlıwmat beriwshi dáslepki kitap 
A.R.Luriya tárepinen jazıldı. 
Awızeki informaciya almasıw procesi, yaǵnıy adamlardıń óz ara sóylesiw 
arqalı bir-birine informaciya beriw hám bir-birinen informaciya qabıl etiw procesi 
bir qansha ilimlerdiń úyreniw obyekti esaplanadı. Tiykarınan, bul process til bilimi 
hám psixologiya ilimleri tárepinen tereń úyrenilgen. 
Til bilimi adamlardıń tiykarǵı qarım-qatnas quralı bolǵan til hám onıń 
tikkeley baylanıs procesinde haqıyqatqa aylanıwshı sóylewdi ajıratqan halda, ishki 
dúzilis, dúzilis birlikleri, bul dúzilis birlikleriniń sóylew procesinde hár túrli 
reallasıwı, «ishki dúzilis»ten «sırtqı dúzilis»ke ótiwdiń tiykarǵı basqıshları hám 
joqarıdaǵı eki dúzilistiń óz ara qatnasları sıyaqlı bir qatar máselelerdi hár tárepleme 
úyrenedi. 
Insan bolmıstı sanasında sáwlelendiredi. Sáwlelendiriw seziw organları 
járdeminde ámelge asırıladı. Seziw organları bolsa sırtqı álem haqqında anıq 
maǵlıwmatlardı miyge jiberedi. Miy bul maǵlıwmatlardı ulıwmalastıradı. Kórinip 
turǵanınday, obyektiv álemdi sáwlelendiriw procesi oraylıq nerv sisteması, bas 
miy arqalı júzege shıǵadı. 
Nerv sisteması, ádette, eki topardaǵı nerv sistemaların óz ishine aladı: 1) 

---

oraylıq nerv sisteması; 2) shegara nerv sisteması. Bolmıs haqqında informaciya 
beriwshi sóylew hám onı túsiniw shegara nerv sistemalarınıń orayǵa qarap 
baǵdarlanıwı arqalı ámelge asırıladı. Shegara nerv sistemaları oraylıq nerv 
sistemalarına obyektiv bolmıstaǵı zat hám qubılıslardıń anıq belgileri haqqındaǵı 
maǵlıwmattı beredi. Sonıń ushın shegara nerv sistemasına baylanıslı aǵzalardı 
analiz qılıwshılar (analizatorlar) dep júrgiziledi. Olar kóriw, esitiw, dám seziw 
aǵzaları esaplanadı. Hár bir analizatorda eki túrdegi nerv strukturası ajıratıladı: 
1) informaciyanı bul seziw organınan bas miy perdesine jetkeriwshi struktura; 
2) bolmıs predmetlerine baǵdarlawshı struktura (miydiń biliw zonası). 
Úshinshi qatlam sıpatında quramalı anatomiyalıq dúziliske iye til perdesi 
zonası ajıraladı. Bul zonada miydiń túrli analizatorlarınan kelgen belgiler 
kompleksi birlestiriledi, nátiyjede seziw emociyasınan til ulıwmalıǵına ótiw 
imkaniyatı payda boladı. 
Sóylewdi payda etiw, til qulqı keri háreket: oraydan shegaraǵa qaray háreket 
arqalı júzege shıǵadı. Miydiń analizatorları qaplanǵan zonada qáliplesken sóylew 
programması sóylew praksizi zonasında konkretlesedi hám sóylew aǵzaları 
(sonday-aq, jazba tildi júzege shıǵarıwshı sistema) qatnasında proekciya háreket 
sisteması járdeminde júzege shıǵadı. 
Miydiń prakciyalı sistemasınan (sensor yamasa háreketleniwshi) parıqlı 
ráwishte gnostikalıq-praksikalıq perde hám perdeli analizatorlardı jabıw zonası 
funkcional asimmetriya menen xarakterlenedi: til sisteması hám sóylew arqalı 
ańlatılǵan oylaw bolsa onıń yarımsharı menen baylanısqan. 
Insan miyi quramalı funkcional sistema bolıp, eń keminde úsh tiykarǵı blok 
qatnasında tınımsız xızmet kórsetedi. Olardan biri perdeniń jedellesiwin 
támiyinleydi hám tańlaw, selektiv xızmet formasın uzaq ámelge asırıw imkaniyatın 
beredi. Basqası informaciyanı alıw, qayta islew hám saqlawdı támiyinleydi. 
Úshinshisi bolsa xızmetti programmalastırıw, basqarıw hám qadaǵalaw wazıypasın 
atqaradı. 
Joqarıda bayan etilgen bloklardıń zıyanlanıwı olardıń bir ólshemdegi 
wazıypasına unamsız tásir etedi. Birinshi blokqa tiyisli apparatlardıń zıyanlanıwı 
psixikalıq xızmetti tańlaw, selektiv imkaniyatın shekleydi. Ekinshi blok 
apparatlarınıń zıyanlanıwı informaciyanı qabıl etiw, qayta islew hám saqlaw 
qábiletin joytadı. Úshinshi bloktıń zıyanlanıwı bolsa programmalastırıw, turaqlı 
túrde basqarıw hám qadaǵalaw imkaniyatın shekleydi. 
Kórinip turǵanınday, miydegi hár qanday zıyanlanıw insan iskerliginiń belgili 
bir bólimine unamsız tásir kórsetedi. Sensor proekciya sistemasınıń zıyanlanıwı 
esitiw hám kóriw aǵzasınıń kushsizleniwine alıp keledi. Bunıń nátiyjesinde 
awızeki hám jazba tildi qabıl etiw imkaniyatı páseyedi. Sóylew agnoziyası 
halatında nawqas kóriw hám esitiw qábiletin jaqsı saqlaǵan halda, ana tiliniń ses 
«kelbeti»n (tillik esitiw agnoziyası) yamasa jazba tilde hárip kórinisin (tillik kóriw 
agnoziyası) umıtadı. Bunday waqıtta nawqas sóylewi yamasa jazıwı múmkin. 
Tillik esitiw agnoziyasına ushıraǵan nawqas oqıwı, tillik kóriw agnoziyasına 
ushıraǵan nawqas bolsa awızeki sóylew arqalı túsindiriwi múmkin. 
Tillik sóylew apraksiyası júz bergende bolsa keri halatqa dus kelinedi. 
Bunday waqıtta nawqastıń sóylew aǵzaları háreketi hám jazıw háreketi buzıladı, 

---

ses hám sózlerdi ayta almaydı hám jaza almaydı. Biraq átiraptaǵı adamlardıń 
gáplerin túsiniw, jazıwların oqıw qábileti saqlanıp qalıwı múmkin. 
Analizatorlar japqıshlarınıń perde zonası zıyanlanǵanda afaziya halatı 
kúsheyedi. Bunday waqıtta hár qanday sóylew iskerligi: esitiw, kóriw xızmeti de, 
aytıw, oqıw xızmeti de sónedi. Eger zıyanlanıw deregi ortasha bolsa, nawqastıń 
sózde sesti parıqlaw qábileti joǵaladı. Fonetikalıq jaqtan jaqın sózlerdi aralastırıp 
jiberedi. Ayırım waqıtları afaziya halatında esitken yamasa oqıǵan nárselerdiń 
mánisin túsinbegen halda mexanikalıq túrde tákirarlawı múmkin. 
Neyrolingvistika ushın eki til hám kóp til iyelariniń (poliglotlardıń) miyi 
zıyanlanıwı úlken material beredi. Bunday waqıtta nawqas bir tildi belgili dárejede 
saqlaǵan halda, ekinshi tildi pútkilley umıtıwı yamasa bir neshe tillerdiń 
elementlerin aralastırıp jiberiwi múmkin. 
Neyrolingvistika joqarıdaǵı halatlardı anıqlaw arqalı nawqaslardı nátiyjeli 
emlew ushın úlken imkaniyat jaratıp beredi. 
Lingvistika hám medicinanıń qolǵa kirgizgen eń jańa jetiskenlikleri 
neyrolingvistikanıń izertlew usılların jetilistirip baradı. 
Házirgi 
kúnde 
neyrolingvistika 
psixolingvistika, 
neyropsixologiya, 
neyrofiziologiya, psixoakustika, kibernetika sıyaqlı aralıq ilimler ideyaları hám 
metodlarınan ónimli azıqlanbaqta. Solay etip, neyrolingvistika insannıń álemdi 
belgilestiriw tábiyatın kompleks ráwishte úyreniwdiń bir tarmaǵı sıpatında 
rawajlanıp barmaqta.