Өзбекстан Республикасы
-lekciya. Til bilimining ximiya menen baylanısı
Download 1.15 Mb. Pdf ko'rish
|
Til bilimi hám tábiygıy ilimler (lekciya) @kitapxana 2021
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2. Atom-molekulyar táliymatı hám til bilimi
|
10-lekciya. Til bilimining ximiya menen baylanısı Jobası: 1. Til biliminiń ximiya menen baylanısı 2. Atom-molekulyar táliymatı hám til bilimi 3. Atom hám molekulalardıń úzliksiz hárekette ekenligi hám til biliminde dinamika hám de statika 4. Valentlik teoriyası hám til bilimi 5. Zat quramınıń turaqlılıǵı nızamı hám til bilimi 6. D.I.Mendeleevtiń elementler periodlıq sisteması hám til bilimi Til bilimi ximiya ilimi jetiskenliklerinen de paydalanıp kelmekte. Ximiya iliminde atom-molekulyar táliymatınıń júzege keliwi, eń kishi atomlardıń da bóliniwshilik qásiyetine iye bolıwınıń oylap tabılıwı, D.I.Mendeleev elementler periodlıq sistemasınıń júzege keliwi til bilimine de óz tásirin tiygizdi. Til biliminde til birlikleriniń belgili bir dúziliske iye ekeni, tikkeley baqlawda eń kishi birlik – tábiyǵıy ilimlerdegi atomǵa teńlestiriliwshi fonemanıń da bóliniw qásiyetine iye ekeni, pútin quramındaǵı bóleklerdiń óz ara múnásibette, bir waqıttıń ózinde, pútin menen pútin de úlken pútinlik quramında óz ara múnásibette ekeni tán alına basladı. Nátiyjede til bilimine sistemalı izertlew usılı kirip keldi. Sonıń menen birge, ximiya iliminde molekula hám atomlardıń toqtawsız hárekette ekeniniń anıqlanıwı til biliminde sinxroniya hám diaxroniya teoriyasınıń júzege keliwine túrtki boldı. Ximiyalıq baylanıs táliymatınıń kúsheyiwi, ximiyalıq baylanısta valentlik túsiniginiń oraylıq orın iyelewi til bilimine de óz tásirin kórsetti. Til biliminde valentlik teoriyası júzege keldi. Qullası, ximiya iliminde qolǵa kirgizilgen úlken jetiskenlikler basqa ilimler qatarında til bilimine de sezilerli tásir etip kelmekte. 2. Atom-molekulyar táliymatı hám til bilimi Ximiya iliminde atom-molekulyar táliymatınıń payda bolıwı tábiyattanıw áleminde ullı oylap tabıw bolıp esaplanadı. Atom-molekulyar táliymattıń tamırı Farabiy, Ibn Sina, Beruniylerge barıp taqaladı. Tiykarınan, Farabiy substanciyanıń bólimlerge ajıralıwı hám onıń túrli bóleklerden ibarat ekeni haqqında pikir júritedi. Olar zatlardıń dúzilisi boyınsha dáslepki maǵlıwmatlardı bergen bolsa da, biraq onı táliymat dárejesine kótermedi. Ximiya iliminde atom-molekulyar táliymatı L.M.Lomonosov atı menen baylanıslı. Bul táliymattıń tiykarǵı tárepleri 1741-jılı jazılǵan «Matematikalıq ximiya elementleri» miynetinde sáwlelengen. Atom molekulyar táliymatınıń tiykarǵı mańızı tómendegilerdi óz ishine aladı: 1) «Barlıq zatlar korpuskulalardan» (molekulalardan) quraladı. 2) Molekulalar «elementlerden» (Lomonosov atomlardı usılay ataǵan) quraladı. 3) Molekula hám atomlar úzliksiz hárekette boladı. 4) Ápiwayı zatlardıń molekulaları birdey atomlardan, quramalı zatlardıń molekulaları hár túrli atomlardan ibarat. M.V.Lomonosovtan soń atomistik táliymatın inglis alımı Jon Dalton rawajlandırdı. Soǵan qaramay, ximiya iliminde atom-molekulyar táliymatı tek XIX ásir ortalarınan baslap tanıla basladı. Ximiklerdiń 1860-jılı Karlsrue qalasında bolıp ótken xalıq aralıq sezdinde molekula hám atom túsinikleriniń táripi boyınsha bir pikirge kelindi. Buǵan muwapıq, molekulanıń ximiyalıq qásiyetleri onıń quramı hám ximiyalıq dúzilisi menen anıqlanadı. Download 1.15 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|