Өзбекстан Республикасы

2. Atom-molekulyar táliymatı hám til bilimi 

 

Ximiya  iliminde  atom-molekulyar  táliymatınıń  payda  bolıwı  tábiyattanıw 

áleminde ullı oylap tabıw bolıp esaplanadı. 

Atom-molekulyar  táliymattıń  tamırı  Farabiy,  Ibn  Sina,  Beruniylerge  barıp 

taqaladı.  Tiykarınan,  Farabiy  substanciyanıń  bólimlerge  ajıralıwı  hám  onıń  túrli 

bóleklerden ibarat ekeni haqqında pikir júritedi. 

Olar  zatlardıń  dúzilisi  boyınsha  dáslepki  maǵlıwmatlardı  bergen  bolsa  da, 

biraq onı táliymat dárejesine kótermedi. 

Ximiya  iliminde  atom-molekulyar  táliymatı  L.M.Lomonosov  atı  menen 

baylanıslı.  Bul  táliymattıń  tiykarǵı  tárepleri  1741-jılı  jazılǵan  «Matematikalıq 

ximiya elementleri» miynetinde sáwlelengen. 

Atom molekulyar táliymatınıń tiykarǵı mańızı tómendegilerdi óz ishine aladı: 

1) «Barlıq zatlar korpuskulalardan» (molekulalardan) quraladı. 

2)  Molekulalar  «elementlerden»  (Lomonosov  atomlardı  usılay  ataǵan) 

---

 

quraladı. 

3) Molekula hám atomlar úzliksiz hárekette boladı. 

4)  Ápiwayı  zatlardıń  molekulaları  birdey  atomlardan,  quramalı  zatlardıń 

molekulaları hár túrli atomlardan ibarat. 

M.V.Lomonosovtan  soń  atomistik  táliymatın  inglis  alımı  Jon  Dalton 

rawajlandırdı. Soǵan qaramay, ximiya iliminde atom-molekulyar táliymatı tek XIX 

ásir  ortalarınan  baslap  tanıla  basladı.  Ximiklerdiń  1860-jılı  Karlsrue  qalasında 

bolıp ótken xalıq aralıq sezdinde molekula hám atom túsinikleriniń táripi boyınsha 

bir  pikirge  kelindi.  Buǵan  muwapıq,  molekulanıń  ximiyalıq  qásiyetleri  onıń 

quramı hám ximiyalıq dúzilisi menen anıqlanadı.