Өзбекстан Республикасы

 

3. Atom hám molekulalardıń úzliksiz hárekette ekenligi hám til biliminde 

dinamika hám de statika 

 

Obyektiv  álemdegi  zat  hám  qubılıslar  úzliksiz hárekette,  rawajlanıwda  ekeni 

ilimde  áyyemgi  dáwirlerden  beri  málim.  Ásirese,  bunday  kózqaras  Orta  Aziya 

alımları  tárepinen  rawajlandırıldı.  Tiykarınan,  Farabiy  «Filosofiyatu  Aristutolis» 

miynetinde: «Olar (tórt zat) máńgi bola almaydı; sebebi hawa, suw, topıraq hám ot 

bólinedi, biri basqasına aylanadı hám al hár bir element basqasında bar», – deydi. 

Farabiy Aristoteldiń álem bólekleri mudamı hárekette, rawajlanıwda ekenligi 

haqqındaǵı  pikirlerin  dóretiwshilik  penen  rawajlandıradı.  Bolmıstaǵı  zat  hám 

qubılıslar  bir-birine  tásir  etedi  hám  tásirdi  qabıl  etiw  háreketinde  bolıw  menen 

birge  usı  nárselerdi  quraǵan  ishki  elementler  de  óz  ara  áne  usınday  hárekette 

ekenin atap ótedi. 

Ilimde  atom-molekulyar  táliymatınıń  kúsheyiwi  atom  hám  molekulalardıń 

úzliksiz  hárekette  ekenligin  jarqınıraq  dálillep  berdi.  Tábiyǵıy  ilimlerde  erisilgen 

bul jetiskenlik til bilimine de óz tásirin tiygizdi. 

Strukturalıq  til  biliminiń  payda  bolıwına  atom-molekulyar  táliymatı  tiykar 

boldı.  Bul  baǵdardıń  tiykarın  salıwshı  esaplanıwshı  ataqlı  shveycariyalı  alım 

Ferdinand de Sossyur til birlikleri de bolmıstaǵı zat hám qubılıslar sıyaqlı mudamı 

rawajlanıwda, ózgeriwde ekenin atap ótti hám tildiń eki halatı – dinamikalıq hám 

statikalıq  halatın  ajırattı.  Úzliksiz  rawajlanıp  atırǵan,  hárekette  –  dinamikada 

bolǵan belgili bir tildiń anıq bir dáwirge tán halatı statikalıq halatı esaplanadı. 

Áne usı kózqarastan tildi de eki tárepleme úyreniw lazımlıǵın kórsatti. 

Diaxroniya  grekshe  dia  –  arqalı,  eki,  chronos  –  zaman  sózlerinen  alınǵan. 

Tildiń tariyxıy rawajlanıwda ekenin itibarǵa alıp úyreniw diaxroniya esaplanadı. 

Sinxroniya  grekshe  synchronos  sózinen  alınǵan  bolıp  bir  waqıtlılıq  degendi 

---

 

ańlatadı. Til tariyxıy rawajlanıwdıń anıq bir dáwirdegi halatı sinxroniya sanaladı. 

Til  bilimi  tariyxında  diaxroniya  sinxroniya  menen  tıǵız  baylanısadı.  Olardı 

biri-birisiz kóz aldıǵa keltirip bolmaydı. 

Tildiń  sinxron  analizi  tikkeley  izertlewshi  baqlap,  esitip  turǵan  halattı 

izertlewge  qaratılǵanı,  faktlik  materiallardıń  baylıǵı  kózqarasınan  diaxroniyaǵa 

qaraǵanda  qolaylıraq.  I.A.Boduen  de  Kurtene,  N.S.Trubeckoy,  R.O.Yakobson 

sıyaqlı  ataqlı  tilshi  ilimpazlar  sinxron  halattaǵı  til  sistemasın  tolıq  hám  isenimli 

izertlew  ushın  qalay  usı  halatqa  kelgenin,  yaǵnıy  diaxroniyalıq  materiallarǵa 

múrájat etiw lazım ekenligin atap ótedi. 

Sonıń  ushın  sinxron  úyreniw  diaxron  úyreniwden  aldın  bolsa  da,  olardı  bir-

birinen  ajıratıw  múmkin  emes.  Sinxron  úyreniw  diaxron  úyreniwge  jol  ashadı. 

Sinxron  izertlewler  nátiyjeleri  tiykarında  diaxroniya  jumıs  alıp  baradı.  Anıq  til 

rawajlanıwınıń  eki  dáwir,  eki  sinxron  halatı  ortasındaǵı  ózgerisler  eki  dáwirdegi 

materiallardı bir-birine salıstırıw arqalı belgilenedi.