Өзбекстан Республикасы

 

4. Valentlik teoriyası hám til bilimi 

 

Ximiyalıq  baylanıs  haqqındaǵı  táliymat  házirgi  ximiya  iliminiń  eń  oraylıq 

máselelerine biri. 

Ximiya  iliminde  atomlardıń  dúzilisi  haqqındaǵı  táliymat  ximiyalıq  baylanıs 

tábiyatın túsindirip beredi. 

Atomnıń  sırtqı  basqıshında  birden  segizge  shekem  elektron  bolıwı  múmkin. 

Ximiyalıq  baylanıs  valent  elektronlar  esabınan  júzege  keledi.  Ol  úsh  usıl  menen 

ámelge asadı: 

1) kvalent baylanıs; 2) ionlı baylanıs; 3) metall baylanıs. 

Elektron  juplar  sebepli  júzege  keletuǵın  ximiyalıq  baylanıs  kvalent  baylanıs 

dep  ataladı.  Bul  eki  elektronlı  hám  eki  oraylı  (eki  yadronı  tutıp  turadı)  baylanıs 

esapalanadı. 

Ionlar  arasında  elektrostatik  tartısıw  sebepli  júzege  keletuǵın  ximiyalıq 

baylanıs elektrovalent yamasa ionlı baylanıs delinedi. 

Kópshilik  metallar  atomlarınıń  sırtqı  energetikalıq  basqıshında  elektronlar 

sanı kóp bolmaydı. Atomlar bir-birine jaqınlasqanda kristall pánjere payda bolıwı 

nátiyjesinde  qońsı  atomlardıń  valent  orbitalları  bir-birin  qaplaydı.  Sonıń  ushın 

elektronlar  bir  orbitaldan  basqasına  biymálel  ótip,  metall  kristalındaǵı  barlıq 

atomlar  arasında  baylanıs  payda  etedi.  Áne  usınday  baylanıs  túri  metall  baylanıs 

dep ataladı. 

Atomlar arasında ximiyalıq baylanıs payda bolıwında qatnasatuǵın elektronlar 

valent  elektronlar  sanaladı.  Ximiyalıq  elementlerde  atomdaǵı  valent  elektronları 

sanı  D.I.Mendeleev  elementler  periodlıq  sistemasındaǵı  topar  sanına  teń  keledi. 

Máselen,  kúkirt  I  gruppaǵa  tiyisli.  Demek,  kúkirt  atomında  16  elektron  bolıp, 

olardan altawı valent elektron esaplanadı. 

Hár  bir  atomnıń  valentligi  bar.  Ol  elementler  atomlarınıń  ximiyalıq 

baylanıslar  payda  etiw  qásiyeti  bolıp  tabıladı.  Valentlik  berilgen  atomnıń  basqa 

atomlar menen birikken ximiyalıq baylanıslar sanı sıpatında anıqlanadı. 

---

 

Ximiya iliminde júdá úlken tabısqa erisken valentlik teoriyası til bilimine de 

ótken ásirdiń 40-jıllarınan engizile basladı. Bul túsinik til bilimine dáslepki márte 

S.D.Kacnelson  tárepinen  1948-jılı  jazılǵan  «O  grammaticheskoy  kategorii» 

(«Vestnik  LGU»,  1948)  miynetinde  kiritildi.  Sonnan  baslap  bul  túsinik  til 

biliminde bekkem orın aldı. 

Valentlik ataması lat. valentia sózinen alınǵan bolıp, «quwat», «kúsh» degen 

mánini  bildiredi.  Bul  atama  ximiyada  bir  element  atomınıń  basqa  element  atomı 

menen baylanıs qásiyetin ańlatıw ushın qollanılsa, til biliminde leksemanıń basqa 

leksema menen baylanıs qábiletin ańlatıw ushın jumsaladı. 

Til biliminde valentlik ataması keń tarqalǵan bolsa da, biraq bul atama astında 

hár qıylı túsinikler ańlatıladı. Batıs Evropa til bilimine baylanıstı ańlatıw ushın bul 

atamanı alıp kirgen L.Tener onı tek feyilge baylanıslı qollandı hám valentlikti feyil 

qosıp alıwı múmkin bolǵan aktantlar muǵdarı sıpatında belgiledi. 

L.Tener  feyillerdi  avalent  (betlenbeytuǵın  feyiller),  bir  valentli  (awıspasız 

feyiller: Axmet uyqılap atır), eki valentli (awıspalı feyiller: Axmet kitap oqıdı), úsh 

valentli feyillerge bóledi. 

Valentlikti  bunday  túsiniw  verbocentrlik  (hár  qanday  gáptiń  tiykarında  feyil 

turadı deb esaplaw) teoriyanıń tiykarı bolıp tabıladı. Onda valentlik verbocentrlik 

teoriyada logika tásirinde kelip shıqqan bir, eki, úsh orınlı predikatlarǵa teń keledi. 

Házirgi til biliminde predikat ataması astında tek feyil ǵana emes, al atlıqlar 

da  túsinilgeni  hám  predikatlar  materialı  boyınsha  feyil  hám  atlıq  predikatlarǵa 

bólingenindey, valentlik te sóz hám tildiń hár qanday qatlam birlikleriniń basqası 

menen birigiw qásiyeti dep túsiniw keń tarqaldı. 

Valentlik  dáslep  leksikalıq  birlikler  ushın  (leksikalıq  valentlik)  qollanılǵan 

bolsa,  keyingi  dáwirlerde  sintaksislik  birliklerge  de  qollanıla  basladı  (sintaksislik 

valentlik).  Bunnan  tısqarı,  formalıq  hám  mazmunlıq  valentlik  te  ajıratıla  basladı. 

Baylanısıwshı  elementlerden  qaysı  biri  biriktirip  alıwshı,  qaysı  biri  birigiwshi 

ekenligi boyınsha jedel (aktiv) valentlik hám jedel emes (passiv) valentlikke bóliw 

ádetke aylanbaqta. 

Sonday-aq, tillik birlikler valentliklerdiń júzege shıǵıw zárúrligi yamasa zárúr 

emesligi  belgisi  boyınsha  májbúriy  (obligator)  hám  fakultativ  valentliklerge  de 

bólinedi.  Valentliktiń  bul  túrge  bóliniwi  poziciyalıq  sintaksistiń  tásiri  nátiyjesi 

bolıp tabıladı. Valentlikti bul aspektten úyreniw poziciyalıq sintaksistiń rawajlınwı 

ushın keń imkaniyat jaratadı. 

Poziciyalıq  sintaksis  túsindiriwi  boyınsha,  gáp  quramında  oraylıq  orın 

iyelegen  tayanısh  sóz,  yaǵnıy  predikat  bir  qatar  poziciyalarǵa  orın  ashadı.  Bul 

poziciyalardan  ayırımları  gáptiń  mazmunlıq-grammatikalıq  qáliplesiwi  ushın 

toltırılıwı zárúrli bolsa, basqaları zárurli bolmaydı. Qosımsha informaciya beredi. 

Máselen,  Axmet  shkaftan  kitap  aldı  gápinde  kitap  sózi  zárúrli,  shkaf  sózi  bolsa 

fakultativ valentlikti toltırıp kelgen birlikler esaplanadı. 

Leksikalıq valentliklerdiń tikkeley júzege shıǵıwı sóz dizbeklerin payda etedi. 

Ximiyalıq baylanıstıń joqarıda sanap ótilgen úsh túri bolǵanınday, sintaksislik 

dizbekler de baylanıs qásiyeti boyınsha eki túrge bólinedi: 

1) teń baylanıs; 2) baǵınıńqı baylanıs. 

---

 

Teń baylanıs baylanısıwshı elementlerdiń teń tásiri tiykarında júzege keledi. 

Baǵınıńqı  baylanısta  bolsa  baylanısıwshılardan  biri  ekinshisin  ózine  baǵındırıp, 

biriktirip  aladı.  Sonıń  ushın  biri  baǵındırıwshı  (biriktirip  alıwshı),  ekinshisi 

baǵınıńqı (birigiwshi) boladı. 

Tillik birliklerdiń sintagmatikalıq qatnaslarınıń bunday túrlerge ajıratılıwında 

da ximiya ilimindegi elementlerdiń baylanıs nızamlarına uqsaslıq kórinedi.