Өзбекстан Республикасы

«Oń  zaryadlanǵan  atom  yadrosı  menen  keri  zaryadlanǵan 

elektronlardan quralǵan elektrneytron bólekshe atom» esaplanadı. 

Atom-molekulyar  táliymatta  ximiyalıq  element  túsinigi  de  úlken  áhmiyetke 

iye. Bul táliymatqa muwapıq, «yadrosınıń oń zaryadı birdey bolǵan atomlardıń 

belgili bir túri ximiyalıq element» sanaladı. Házirgi kúnde 107 element belgili. 

Fizika  hám  ximiya  ilimindegi  elementlerdiń  (zatlardıń)  ishki  dúzilisi 

haqqındaǵı bul juwmaqlar basqa ilimler, sonıń ishinde, til bilimine de kúshli tásir 

etti. 

Eń  áweli,  bóliniwdiń  kóp  basqıshlılıǵı  (zattıń)  molekulalardan, 

molekulalardıń  atomlardan,  atomlardıń  neytron  hám  protonlardan  quralıwı 

haqqındaǵı teoriya tildiń ontologiyalıq tábiyatın jarıtıwǵa qolay imkaniyat jarattı. 

Til  biliminde  de  tábiyǵıy  ilimlerge  salıstırǵan  halda  birlikler  túsinigi  payda 

boldı.  Birlikler  ulıwmalıq  hám  jekkelik  dialektikası  boyınsha  til  hám  sóylew 

birliklerine bólindi. Hár eki birlik ishki dúzilis qásiyetine, bóliniwsheńlikke iye. 

Til hám sóylew birlikleriniń ishki dúzilisi (poǵonali) kóp basqıshlı qásiyetke 

iye.  Olardıń  kóp  basqıshlılıǵı  sonda  kórinedi,  úlken  (makro)  pútinlik  kishi 

pútinliklerge,  kishi  pútinlikler  bolsa,  óz  gezeginde,  jáne  kishi  pútinliklerge 

bólinedi.  Hár  bir  pútinlik  óz  quramındaǵı  kishi  elementlerge  (pútinliklerge) 

qaraǵanda  salıstırmalı  pútinlik,  quramınan  ajıralıp  shıǵıwshı  bólekler  bolsa  onıń 

elementi bolıp xızmet etedi.  

Olardıń  salıstırmalılıǵı  sonda  kórinedi,  elementke  qaraǵanda  pútinlik 

esaplanıwshı  birlik  ózinen  úlkenirek  pútinlik  quramında  element  sıpatında 

qatnasadı.  Kerisinshe,  belgili  bir  pútinlikke  qaraǵanda  bir  element  bolıp  kelgen 

birliktiń ózi jáne bóliniwsheńlik qásiyetine iye bolıp, bul bólingen elementler ushın 

pútinlik  wazıypasın  atqaradı.  Máselen,  sóz  forma  morfemalardan  quraladı. 

Morfemalar  sóz  forma  elementi  bolıp  xızmet  etedi.  Sonday-aq,  morfema 

fonemalardan  quraladı.  Fonemalar  bolsa  morfemanıń  elementi  sıpatında  onıń 

quramında  belgili  bir  wazıypa  atqaradı.  Fonema  da  misli  atom  sıyaqlı  jáne  ishki 

dúzilis  qásiyetine  iye.  Parıqlawshı  (differencial)  belgiler  fonemanıń  elementleri 

esaplanadı. 

Kórinip turǵanınday, til birlikleri joqarıdan tómenge qarap basqıshlı qásiyetke 

iye.  Hár  bir  basqıshta  joqarı  basqısh  birligi  tómengi  basqısh  birligi  ushın  pútin, 

tómengi  basqısh  birligi  bolsa  joqarı  basqısh  birligi  ushın  bólek,  element 

wazıypasın atqaradı. Bólek, element pútin quramında funkciyalasadı. 

---

 

Tildiń bunday ontologiyalıq tábiyatı, til dúzilisiniń kóp (sathliligi) yaruslılıǵı 

ximiya  iliminiń  atom-molekulyar  teoriyası  hám  biologiya  iliminde  20-jıllardan 

rawajlanǵan tiri sistemanıń yaruslı dúzilisi koncepciyası tásirinde kelip shıqtı. 

Tildiń kóp yaruslılıǵı, onıń yaruslı dúzilisi túsinikleri til biliminde XX ásirdiń 

20-jıllarınan  baslap  dáslep  Amerika  deskriptiv  tilshi  ilimpazları  miynetlerinde 

payda boldı. 

Keyin  ala  polyak  tilshi  alımı  Emil  Benvenist  hám  rus  tilshi  alımı 

S.D.Kocnelson tárepinen rawajlandırıldı. Aldın tildiń dúzilis  yarusı menen analiz 

yarusı  aralastırılǵan  bolsa,  keyin  ala  bul  eki  túrdegi  yarus  bir-birinen  ajıratıla 

baslandı. 

Atom-molekulyar  táliymatınıń  til  bilimine  tásiri  tilge  sistema  sıpatında 

qarawda da kórinedi. 

Til  biliminde  sistemalıq  izertlewler  XX  ásir  baslarınan  payda  bola  basladı. 

Onıń  qáliplesiwinde  V.Gumboldt,  F.de  Sossyur,  I.A.Boduen  de  Kurtene  sıyaqlı 

ilimpazlardıń  xızmeti  ullı.  N.S.Trubeckoy,  A.Elmslev,  E.Benvenist,  Sepir, 

Blumfild,  Xarris,  T.P.Lomtev,  V.M.Solncev,  X.Nematov,  I.Qwchqortoev, 

N.Mahmudov,  R.Rasulov,  A.Berdialiev  sıyaqlı  tilshi  ilimpazlar  sistemalı-

strukturalıq táliymattı rawajlandırdı. 

Til biliminde sistema hám struktura degende neni túsinemiz? 

Óz  ara  baylanıslı  hám  shártlengen  eki  hám  onnan  artıq  elementlardiń 

qatnasınan  payda  bolǵan  hám  jańa  sapaǵa  iye  bolǵan  turaqlı  pútinlik  sistema 

esaplanadı. 

Til  birlikleri  reallasıw  belgisi  boyınsha  da,  dúzilis  (ontologiyalıq)  tábiyatı 

boyınsha da sistema  esaplanadı. Máselen, hár bir morfema tikkeley baqlawda bir 

qansha  formalıq  hám  mazmunlıq  variantlar  (allomorflar,  morfema  variantları) 

arqalı kórinetuǵın ulıwmalıq sıpatında sistema boladı. Sonday-aq, hár bir fonema 

da  tikkeley  sóylew  procesinde  bir  neshe  variantlar  (allofonlar)  arqalı  kórinetuǵın 

ulıwmalıq,  pútinlik  sıpatında  sistema  esaplanadı.  Bunnan  tısqarı,  morfema  hám 

onnan  joqarı  birliklerdiń  hámmesi  dúzilis  (ontologiyalıq)  tábiyatı  jaǵınan  qurılma 

(konstrukciya)  sıpatında  belgili  bir  kurılıs  (konstruktiv)  birliklerdiń  óz  ara  turaqlı 

sintagmatikalıq  qatnasınan  quralǵan  sistema  esaplanadı.  Máselen,  morfema  eki 

hám onnan artıq fonemalardıń óz ara sintagmatikalıq qatnasınan quralǵan hám jańa 

sapaǵa  iye  pútinlik  sıpatında  (morfema)  bir  fonemanıń  jańa  sapaǵa  iye  bolıp, 

morfemalıq  yarusqa  kóteriliwi  nátiyjesinde  de  júzege  keliwi  múmkin.  Máselen, 

ózbek tilinde u sesi dawıslılılar qatarında fonema, biraq usı fonema siltew almasıǵı 

yamasa  III  bet  betlik  almasıǵınıń  materiallıq  tiykarı  bolıp  xızmet  etiwi  múmkin. 

Eki yarus birligi bolǵan fonema hám morfema ortasında sapa ózgerisi júz beredi). 

Sistemanıń  áhmiyetli  dúzilis  belgileri:  1)  quramlıq  bólimlerge  bóliniwi:  2) 

quramlıq bólimlerdiń pútin quramındaǵı óz ara hám pútin menen bólek, túr menen 

tek ortasındaǵı shártlengen qatnastıń bolıwı; 3) kóbinese túr hám pútinniń kúramlıq 

bólimlerinde bar bolmaǵan jańa sapaǵa iye bolıwı. 

Birinshi  belgisi  boyınsha,  hár  qanday  sistema  belgili  bir  qurılıs  birliklerinen 

quraladı, bul bolsa onıń ishki bóleklerge bóliniw qásiyetine iye ekenin kórsetedi. 

Ekinshi  belgisi  pútin  quramındaǵı  elementlerdi  bir-biri  menen  hám 

---

 

elementlerdiń pútin menen bolǵan qatnasın sáwlelendiredi. Hár eki qatnas zárúrli 

hám  óz  ara  shártlengen.  Máselen,  fonemasız  morfemanıń  bolıwı  múmkin  emes. 

Morfema  fonemalardan  quraladı.  Fonema  morfema  quramına  onıń  qurılı  birligi 

sıpatında  kiredi.  Sonday-aq,  sóz  forma  morfemalardan  quraladı.  Morfema  bolsa 

sóz  forma  quramında  onıń  qurılıs  birligi  sıpatında  xızmet  kórsetedi.  Olardıń 

qatnası  pútin  hám  bólek  ortasındaǵı  qatnas  bolıp  tabıladı.  Bunnan  tısqarı,  bólek 

penen  bólektiń,  pútin  menen  pútinniń  de  qatnası  bar.  Máselen,  san  kategoriyası 

quramında birlik kópliksiz bolıwı múmkin emes. Birlik forma kóplikke qaraǵanda, 

kóplikke qarama-qarsı qoyılǵanda anıqlanadı. 

Úshinshi  belgisi  boyınsha,  sistema  dep  qaralıp  atırǵan  pútinlik  quramlıq 

bólimleriniń ápiwayı jıyındısınan ibarat emes. Ol quramlıq bólimlerinde sistemaǵa 

kirgenshe bar bolmaǵan jańa sapaǵa da iye. Máselen, eki túrli gaz – vodorod hám 

kislorodtıń  birikpesinen  suw  payda  boladı.  Sonday-aq,  fonemalardan  quralǵan 

morfema  fonemalarǵa  qaraǵanda  jańa  sapaǵa  iye  boladı.  Fonemalar  mánini 

parıqlaw ushın xızmet qılıwshı mánisiz birlikler bolsa, olardıń qosılıwınan júzege 

kelgen morfema bolsa mánili birlik esaplanadı. Sonıń ushın hár qanday sistemada 

payda etiwshi hám sistemada kóriniwshi belgiler boladı.