Өзбекстан Республикасы
-lekciya. Til bilimi hám kibernetika
Download 1.12 Mb. Pdf ko'rish
|
Til bilimi ham tabiyiy ilimler Aziz aga
|
12-lekciya. Til bilimi hám kibernetika
Jobası: 1. Til bilimi hám kibernetika 2. Avtomatikalıq awdarma
Til bilimi kibernetika ilimi menen de baylanıslı. Kibernetika grekshe kybernetike tehne sózlerinen alınǵan bolıp, basqarıw óneri degendi ańlatadı. Ol XX ásir ortalarında mashina hám tiri organizmlerdegi qatnas, basqarıw hám qadaǵalawdı úyreniwshi ilim tarmaǵı sıpatında maydanǵa keldi. Kibernetika haqqındaǵı dáslepki ideya amerikalı alım N.Viner tárepinen berilgen bolsa, keyin ala rus
matematikleri A.A.Markov, A.M.Lyapunov, A.N.Kolmogorov, A.Ya.Xinchin, amerikalı alımlar K.Shennon, Fisher bul ideyanı rawajlandırdı. Kibernetika iliminiń qáliplesiwi hám rawajlanıwında tek matematikler ǵana emes, al fiziologlar, fizikler, tilshi alımlar, psixologlar, logikler de belsendi qatnastı. Solay etip, kibernetika sintetik ilim esaplanadı hám ol matematika, fizika, logika, fiziologiya, psixologiya, til bilimi maǵlıwmatların sintezlestiredi. Kibernetika ilimi tiri organizm menen mashinalar ortasında qatnas, basqarıw hám qadaǵalaw procesinde qandayda bir ulıwma belgiler bar ekenligine tiykarlanadı. Bul, ásirese, insan nerv sistemasına, onıń pikirlew hám refleks
iskerligine tiykarlanǵan házirgi elektron mashinalarda ayqın kózge taslanadı. Házirgi texnika rawajlanıw basqıshında insannıń awır miynetin ańsatlastırıw maqsetinde insan orınlawı lazım bolǵan bir qatar wazıypalar mashinalarǵa júkletilmekte. Bul processte insanǵa tán intellektual iskerlik mashinalarǵa kóshiriledi. Nátiyjede mashinalar insannıń tek fizikalıq miynetin ǵana emes, al aqılıy miynetin de jeńillestiredi. Máselen, jıllar dawamında sanaw múmkin bolǵan nárselerdi mashina járdeminde bir neshe minutta orınlaw múmkin. Bunday mashinalar elektron esaplaw mashinalar. (EEM). EEM búgingi kúnde turımısımızdıń túrli tarawlarına kirip bardı. Onıń járdeminde hár túrli tekstlerdi qısqa múddette teriw, hár qanday informaciyanı uzatıw, qabıl etiw hám saqlaw, hátte muzıka dóretiw, shaxmat oynaw imkaniyatı bar. Bunday mashinalardıń oylap tabılıwında mashina xızmeti menen tiri organizm xızmeti ortasındaǵı uqsaslıq tayanısh noqat bolıp xızmet etedi. Tiri organizmde de, mashinada da sırttan alınǵan signallarǵa juwap beretuǵın basqarıwshı hám basqarılıwshı quramlıq bólimler bar. Signallar insan xızmeti hám mashinalar jumısın belgilewshi belgili informaciyalardı tasıydı. Informaciya hám signal túsinikleri kibernetikanıń oraylıq túsinikleri bolıp tabıladı. Informaciya hár qıylı bolǵanınday, signallar da hár túrli. Ol kóriw, esitiw, jaqtılıq sıyaqlı signallarınan ibarat bolıwı múmkin. Máselen, joldaǵı svetofor nurı da signal, mashinanıń burılıw shıraǵın jaǵıw da signal, urıs maydanında aq bayraqtıń kóteriliwi de, áskerlerdiń quralın taslap qol kóteriwi de signal. Elektr impulsları, telegraf lentasındaǵı tire, noqatlar da signal. Olardıń hámmesi belgili informaciya tasıydı. Bul jaǵınan sózler de signal. Ol da bolmıstaǵı zat hám qubılıslar haqqında informaciya beredi. Sonıń ushın ataqlı rus alımı I.Pavlov sózdi signallar signalı degen edi. Belgili informaciya tasıwda qollanılatuǵın signallar sisteması kod esaplanadı. Kodlar EEM ushın úlken áhmiyetke iye. Ol da tiri organizm signallarına analogiya jolı menen jaratıladı. Tiri organizm xızmeti hám mashina jumısı ortasındaǵı uqsaslıqtı tómendegishe túsindiriw múmkin. Insan seziw aǵzaları arqalı sırtqı álem haqqında túrli informaciya beriwshi signallardı qabıl etedi. «Kiriw signalı» ataması menen júritiliwshi bunday signallar nerv tarmaqları arqalı miyge uzatıladı. Qabıl etilgen informaciya yadta saqlanadı, qayta islenedi hám onıń xızmeti belgilenedi: háreket arqalı anıq reakciya shaqırıladı yamasa hár qıylı jańa informaciya qayta islenedi. «Kiriw signalları» «shıǵıw signalları»na aylandırıladı. Máselen, «Ótken kúnler» romanın kim jazǵan?» degen sorawdı til járdeminde kodlastırılǵan hám ses signalları – sózler arqalı uzatılǵan informaciya sıpatında qaraw múmkin. Esitiw aǵzaları bul signallardı qabıl etip, miyge uzatadı. Bul informaciya miydegi yad uyalarına qabıl etiledi hám qayta qáliplesedi. Miy bólegi menen tap sonday til járdeminde oraylıq baylanıs kanalları arqalı kodlastırılǵan jańa informaciya uzatıladı: juwabı – Abdulla Qodiriy. Abdulla Qodiriy sóylewshi ushın «shıǵıwshı signal», bir waqıttıń ózinde, tıńlawshı ushın
bolsa «kiriwshi signal» esaplanadı. Solay etip, jańa informaciya qabıl etiwde «kiriwshi signal» menen «shıǵıwshı signal» shınjırı tákirarlanıp turadı. Mashina da dál usı princip tiykarına qurılǵan. Onıń wazıypası informaciyanı qabıl etiw, saqlaw, qayta qáliplestiriw hám uzatıwdan ibarat. Házirgi kúnde mashinalar járdeminde insan miynetin jeńilletiwshi hár qıylı isler ámelge asırılmaqta. Áne usılardan biri avtomatikalıq awdarma bolıp tabıladı.
Download 1.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|