Өзбекстан Республикасы
-lekciya. Til biliminiń matematika menen baylanısı
Download 1.12 Mb. Pdf ko'rish
|
Til bilimi ham tabiyiy ilimler Aziz aga
|
11-lekciya. Til biliminiń matematika menen baylanısı
Jobası: 1. Til biliminiń matematika menen baylanısı 2. Salıstırmalılıq teoriyası hám til bilimi
Hár qanday ilim matematika menen tıǵız baylanıslı bolǵanda ǵana joqarı nátiyjelerge erise aladı. Til bilimi de bunnan awlaq emes. Sonıń ushın XX ásir ortalarına kelip til biliminde bir qatar lingvistikalıq túsiniklerdi anıqlastırıwǵa bolǵan talaptı qanaatlandırıw ushın matematikalıq lingvistika ataması menen atalıwshı ayrıqsha baǵdar júzege keldi. Anıq matematikalıq apparatlardan paydalanılatuǵın lingvistikalıq izertlew usılı matematikalıq lingvistika dep júritiledi. Házirgi kúnde bul atama astında eki túrli ilim tarawı túsinilmekte. Birinshisi matematikanıń bir bólimi bolǵan matematikalıq lingvistika. Onıń izertlew metodları kóp tárepinen matematikalıq logika, ásirese, onıń algoritm teoriyası bólimleri menen hár tárepleme ulıwmalıqka iye. Ekinshisi lingvistika baǵdarı bolǵan matematikalıq lingvistika. Matematikalıq usıllardan paydalanǵan halda alıp barılatuǵın hár qanday lingvistikalıq izertlew metodı til biliminde matematikalıq lingvistika dep ataladı. Tildi matematikalıq jol menen klassifikaciyalaw F.de Sossyurdıń til haqqındaǵı táliymatına, tilge usı til iyeleriniń sóylew iskerliginde wazıypa orınlawshı mexanizm sıpatında qarawına tiykarlanadı. Sóylew iskerligi nátiyjesinde «tuwrı tekst» dep júritiliwshi sóylew birlikleri izbe-izligi júzege keledi. Bul sóylew birlikleri anıq nızamlıqlarǵa boysınadı hám olardıń kópshiligine matematikalıq sıptalama beriledi. Gáplerge matematikalıq sıpatlama beriw usılların islep shıǵıw hám úyreniw matematikalıq lingvistikanıń tiykarǵı wazıypalarınan biri. Bunday wazıypa matematikalıq lingvistikanıń sintaksislik strukturaǵa sıpatlama beriw usılları teoriyası bólimi shegine túsedi. Gáptiń sintaksislik strukturasın sıpatlaw ushın eki túrli usıldan paydalanıladı: 1) gáp quramınan onıń óz aldına sintaksislik birlik sıpatında ámel qılatuǵın qatnasıwshıların ajıratıw; 2) gáp quramındaǵı sózlerdiń baǵınıńqı baylınısın sıpatlaw. Máselen, Oqıwshılar mektebimiz baǵında hár qıylı miywelerdi ósirdi gápi birinshi usıl boyınsha, eń áweli, bir pútin halda anıq belgi menen belgilenedi hám ol izbe-iz ráwishte qatnasıwshılarǵa bólinedi.
Onı tómendegishe kórsetiw múmkin: G ǀ ǀ O Ósirdi A
Oqıwshılar mektebimiz baǵında hár qıylı miywelerdi D E
O O O O
(strelka tikkeley qatnasıwshılardı kórsetedi) Ekinshi usıl menen joqarıdaǵı gáp tómendegishe sıpatlamaǵa iye boladı:
O O Oqıwshılar mektep baǵında hár qıylı miywelerdi ósirdi
f
(Bunda strelka baǵınıńqılıqtı kórsetiwshi simvol bolıp xızmet etedi). Bul usıllar Amerika strukturalıq til biliminde keń qollanıldı hám birinshisi «Tikkeley qatnasıwshılar grammatikası», ekinshisi bolsa «Baǵınıńqılıq grammatikası» atı menen ataldı. Olardıń hámmesi transformaciyalıq grammatikanıń túrli kórinisleri sanaladı. Matematikalıq lingvistikanıń jáne bir tarmaǵı formal grammatika teoriyası bolıp esaplanadı. Bul grammatika da ataqlı Amerika tilshi ilimpazı, transformaciyalıq grammatikanıń tiykarın salıwshı Naum Xomskiy atı menen baylanıslı. Formal grammatika bólek-bólek tekstlerdi emes, al bir qansha tuwrı tekstlerdi hám nızamlıqlardı sıpatlaw usılların úyrenedi. Bul nızamlıqlar formal grammatikanıń abstrakt simvolları arqalı belgilenedi. Usı tiykarda «Tuwdırıw grammatikası» yamasa «generativ lingvistika» maydanǵa keldi. Bunnan tısqarı, til biliminde invariantlıq teoriyası da matematika tásirinde júzege kelgen. Matematikada invariant ataması arqalı ózgeriwsheń sanlar astındaǵı ózgermes, turaqlı muǵdar túsinigi ańlatıladı. Sonday-aq, til biliminde keń qollanılıp kiyatırǵan statistikalıq metodlar da matematika iliminiń tásiri arqalı dúnyaǵa kelgen.
Download 1.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|