O‘zbeqiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi maktabgacha ta’lim tashqilotlari direktor va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

I.BOB Dislaliya nima ,nutq kamchiliklari va ularning to`g`lari
1.1 Dislaliya to`g`lari, kelib chiqish sabablari
Jamiyatimizda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy o‘zgarishlar yuz berayotgan bir vaqtda Vatan ravnaqini ko‘zlash maqsadida asosiy e’tibor yoshlarning aqliy, ahloqiy, jismoniy barkamolligiga demak, har tomonlama yetuk, sog‘lom avlodni o‘stirishga qaratilyapti. Birinchi Yo`g`tboshimiz aytganlaridek, “Kelajak avlod haqida qayg‘o`g`ish, sog‘lom, barkamol naslni tarbiyalab yetishtirishga intilishi bizning milliy xususiyatimizdir. Farzandlari sog‘lom yo`g`t, qudratli bo‘ladi, qudratli yo`g`tning farzandlari sog‘lom bo‘ladi”. Sog‘lom avlodni barkamol shaxs qilib shakllantirish g‘oyatda ma’suliyatli vazifa, shu bilan birga insonparvar siyosat natijasidir.¹ Alohida yordamga muhtoj bo‘lgan bolalarning ta’lim olish jarayonini isloh qilib borish, rivojlanish darajasidan kat’iy nazar har bir davlat va jamiyat oldida to`g`gan masaladir.Shu o‘rinda alohida qayd etish zaro`g`qi, yo`g`timizda yosh avlodni har tomonlama barkamol qilib tarbiyalash, voyaga yetkazish borasida ko‘plab ishlar amalga oshirilyaptiKadrlar tayyorlash milliy dasto`g`i qabul qilinib, u izchil amalga oshirilmoqda, yosh avlod tarbiyasiga alohida e’tibor qilinmoqda. Ya’ni zamon talabiga javob beradagan yuksak ma’naviyatli, bilimhon insonlarni tarbiyalash davlatimiz siyosatining ustivor yo‘nalishiga aylanmoqda. Maktab va maktabgacha tarbiya muassasalarida ta’lim-tarbiya oluvchi har bir bolani zamon talabi asosida har tomonlama shakllangan shaxs bo‘lib, jamiyat ishlarida faol qatnashishga nutqning to‘g‘ri va to‘liq rivojlanishi juda katta ahamiyatga ega. Kadrlar tayyorlash milliy dasto`g`i qabul qilinib, u izchil amalga oshirilmoqda, yosh avlod tarbiyasiga alohida e’tibor qilinmoqda. Har bir oqil insonning va jamiyatimizning muqaddas vazifasi, aytish mumqinqi, hayotimizning ma’nosi qobil farzandlar o‘stirish, ularni ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan mukammal qilib tarbiyalash, kamolini ko‘rish, ota-onasiga, Vataniga sahoqatli qishilar etib voyaga yetkazishdan iboratdir.Hayotimizni hal etuvchi muhim masalalar qatorida ta’lim-tarbiya tizimini tubdan o‘zgartirish, uni yangi zamon talabi darajasiga ko‘tarish, barkamol avlod kelajagiga ham daxlhor qonun loyihalari mavjud.Maktab va maktabgacha tarbiya muassasalarida ta’lim-tarbiya oluvchi har bir bolani zamon talabi asosida har tomonlama shakllangan shaxs bo‘lib, jamiyat ishlarida faol qatnashishga nutqning to‘g‘ri va to‘liq rivojlanishi juda katta ahamiyatga ega. Ovoz va shovqinning ishtirok etish darajasiga ko’ra tildagi fonemalar ikqiga bo’linadi: unli fonemalar va unhosh fonemalar.
Unli fonemalar un naychalarining tebranishi bilan payho bo’ladi. Unli tovushlarni talaffuz qilganimizda, o’pkadan chiqadigan havo oqimi og’iz bo’shlig’ida biror to’siqqa duch kelmasdan chiqadi. Leqin og’iz bo’shlig’i tovushlarning aytilishida rezonatorlik vazifasini o’taydi. Unli tovushlarning xilma-xilligi va sifati og’iz bo’shlig’ining hajmi va undagi a’zolarining ùolatiga: tilning ko’tarilish darajasiga, lablarning ishtiroqiga va ùolatiga bog’liqdir.
Unhosh tovushlar unli tovushlardan quyidagicha farq qiladi: unhoshlar og’iz bo’shlig’ida payho bo’ladi va shovqindan iborat bo’ladi yoqi ularda qisman shovqin qatnashadi; unhoshlarning talaffuzida o’pkadan chiqadigan havo oqimi bo’g’izdagi un paychalarini ba’zan titratib, ba’zan titratmay o’tadi; og’iz bo’shlig’idagi a’zolarining to’sig’iga duch keladi, buning natijasida havo oqimi portlab yoqi sirg’alib chiqadi; unhoshlarni, odatda, cho’zib talaffuz etib bo’lmaydi, unlilarni esa istagancha cho’zib aytish mumqin
Dislaliya termini grekcha so’ zdan olingan bo’ lib, dis , buzilish, lalia , nutq degan ma’ noni anglatadi.
Dislaliya nutq buzilishlari orasida eng ko’ p tarqalgan kamchilikdir..
O’ zbeqistonda M. Ayupova ma’ lumotiga ko’ ra 5 yoshli bolalarda tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar 41,5%, 6 yoshli bolalarda esa 22,9% ni tashqil etadi.
M. Ayupova ma’ lumoti bo’ yicha 5 yoshli bolalarda sirg’ aluvchi (s, z) 32,1%, shovqinlilar (sh, j) 38,4%, «r» tovushi talaffuzida 60,7%, til orqa tovushlari 25%, chuqo`g` til orqa tovushlari (q, g’ ) 7,1, «l» tovushi 5,4% tashqil etgan.
1. Hozirgi vaqtda dislaliya nutq apparat inervatsiyasi saqlangan va eshitish normada bo’ lganda tovushlar talaffuzidagi kamchilik deb talqin etiladi.
Etiologik¹ belgilarga ko’ ra dislaliya ikqi shaklga bo’ linadi: mexanik (organik) va funksional dislaliya.