O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz filologiya 1/4/1 2023 245
Download 1.27 Mb. Pdf ko'rish
|
12-88-PB
- Bu sahifa navigatsiya:
- O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz FILOLOGIYA 1/4/1 2023
- Ilmiy muloqot tili
|
O‘ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI XABARLARI, 2023, [1/4/1] ISSN 2181-7324 FILOLOGIYA https://science.nuu.uz/ Social sciences O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz FILOLOGIYA 1/4/1 2023 - 261 - til (MQT): nazariya va usul” (unda ingliz tilining funksional xilma-xilligi muhim rol o‘ynaydi) [1996] yaratilishi tasodifiy emas, albatta. Binobari, muayyan maqsadlar qaratilgan tilning metodologik masalariga N.B. Gvishianining “Ilmiy muloqot tili (metodologiya masalalari)” mavzusidagi monografiyasi bag‘ishlangan[4]. Xulosa qilib aytganda MQT (Muayyan maqsadlar qaratilgan til) terminining olimlar o‘rtasida faol qo‘llanilishi ingliz tilining ommalashuviga yordam berdi, natijada, terminologiya bo‘yicha xalqaro konferensiyalarning rasmiy ish tili sifatida - ingliz tili tobora keng qo‘llanilishiga olib keldi. Bora-bora “muayyan maqsadlar qaratilgan til” termini nafaqat xalqaro ilmiy muloqat vositasi sifatida, balki, xar qanday soha terminologiyasining muhim bo‘g‘iniga aylandi va tilshunoslikda keng qo‘llanila boshlandi. Jahon tilshunosligida umumiy til quyi tizimi, ya’ni, muayyan maqsadlar qaratilgan til tushuchasining rivojlanishi o‘zoq tarixga ega. Hozirda ham muayyan maqsadlarga qaratilgan til tushunchasi ko‘plab ilmiy tadqiqotlar hali ham turlicha ifodalanishini kuzatishimiz mumkin. Masalan: ilmiy nutq, ilmiy taqdimot uslubi, ilmiy uslub, sohaviy til, maxsus til, ilmiy-texnik uslub, ilmiy-texnik til, ilmiy til va b. Jahon tilshunosligida ham, MDH tilshunosligidagidek ko‘plab maqolalar mavjud bo‘lib, ularda hozir ham yuqorida qayd etilgan tushunchaning muvofiqligi, muayyan maqsadlarga qaratilgan til va milliy adabiy til tushunchalarining o‘zaro munosabati qizg‘in baxs- munozaraga sabab bo‘ladi. Muayyan maqsadlarga qaratilgan til (keyingi o‘rinlarda - MQT)ning o‘ziga xos xususiyatlariga bag‘ishlangan fundamental tadqiqotlar qatoriga A.I. Komarovaning tadqiqotlarini kiritish maqsadga muvofiq bo‘ladi, nazarimizda. Uning fikricha muayyan maqsadlarga qaratilgan til – “kategorik-konseptual va lingvistik xususiyatlarga ega bo‘lgan tilning maxsus turi”, ya’ni muayyan soha bo‘yicha muloqot qilishda ishlatiladigan “umumiy til” ning o‘ziga xos turi[5]. I.S. Kudashevaning tadqiqotida muayyan maqsadlarga qaratilgan til – har qanday bilim yoki faoliyat sohasida, asosan, soha ma’lumotlarini uzatish uchun ishlatiladigan, milliy tilda so‘zlashuvchilarning muloqot jarayonidan farqli bo‘lgan, konseptual apparatni aks ettiruvchi tabiiy yoki sun’iy lingvistik vositalar to‘plami ma’nosida ifodalangan[6]. Yuqoridagi fikr muallifi MQTni milliy tilda so‘zlashuvchilarning faqatgina muayyan qismigagina tegishli deb hisoblaydi. Shunday ekan, milliy tilda muayyan sohaga mansubligi bilan farqlanuvchi bir nechta MQT mavjud bo‘ladi. Natijada muayyan sohaga oid terminologik lug‘atni shakllantirishda tavsiflangan MQT chegaralarini aniq belgilash olish maqsadga muvofiq nazarimizda. Tilning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri sifatida muayyan maqsadlarga qaratilgan til muloqotda quyidagi funksiyalarni bajaradi: 1. kommunikativlik funksiyasi – sohaga oid axborotlarni uzatishda namoyon bo‘ladi; 2. kognitiv funksiyasi – insonning til yordamida tevarak-atrofdagi voqelikni bilish va ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish jarayonida namoyon bo‘ladi; 3. informativlik funksiyasi – insoniyat tomonidan to‘plangan tajribani saqlash va uzatish jarayonida namoyon bo‘ladi. Muayyan maqsadlarga qaratilgan tilning yuqorida keltirilgan funksiyalari investitsiya sohasiga oid terminologiyani tadqiq qilishda ham samarali hisoblanadi. Binobarin xar bir sohada bo‘lgani kabi investitsiya sohasida ham o‘ziga xos murakkab terminlar mavjud bo‘lib, ularni soha kesimida o‘zaro kichik guruhlarga ajratib o‘rganish, funsional- semantik, stilistik va tarjima jihatlariga alohida e’tibor berish lozim. Muayyan maqsadlarga qaratilgan zamonaviy tilning rivojlanishi (MQT) ko‘p tilli lug‘atning o‘zaro ta’siri bilan tavsiflanadi. Binobarin, MQTning leksik tizimi va uning tarkibiy qismlari – leksik vositalari alohida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning chegaralarini ajratib olish va tavsiflash masalasiga o‘nlab, balki yuzlab tadqiqotlar bag‘ishlangan. Muayyan maqsadlarga qaratilgan til birinchi navbatda alohida soha tili sifatida shakllangani uchun muayyan sohaviy leksikasiga ega bo‘lishi lozim. Nafaqat ingliz va o‘zbek balki xar bir tilning markaziy birligi so‘z bo‘lib, uni sohalar kesimida o‘rganishga qiziqish tobora ortib bormoqda. Muayyan MQTga yoki sohaviy terminologiyaga oid leksik birliklar haqida, tadqiqotchilar hozirda muayyan qarash yoki nazariyaga ega emaslar. Shuning uchun leksik vositalarning umumiy qabul qilingan tasnifi, xususiyatlari va tipologiyasi hali-xanuz mavjud emas va noaniq masalalardan biridir. Xozirgi kunda ensiklopediyalar, lug‘atlar, ilmiy adabiyotlarda “termin” tushunchasiga hamroh bo‘lgan o‘nlab ta’riflar mavjud. 1977 yilda V.P. Danilenko o‘z ishida termin so‘zining ma’nosini tushuntiruvchi leksikografik manbalar va ilmiy ishlardan to‘plagan 20 dan ortiq ta’riflarni keltirgan[7]. O‘shandan beri o‘tgan o‘ttiz yil davomida “termin” tushunchasini belgilovchi ta’riflar soni tabiiy ravishda sezilarli darajada oshganini taxmin qilish mumkin. Lekin tilshunoslar ham ba’zan turli soha terminlarga ta’rif keltirishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. R.Bonononing fikricha, tarjimonlar uchun terminologiya bu “men bilmagan so‘zlar”, lug‘atda yo‘q so‘zlar yoki sohaviy jargondir[8]. Hozirgi kunda tilshunoslikda “sohaviy leksika” termini tobora faol qo‘llanilmoqda. Biroq ushbu leksika tarkibi qanday terminlardan iborat? Tilshunoslikda muayyan sohaga oid bo‘lmagan leksika mavjudmi? Barcha maxsus leksika tarkibi terminlardan tarkib topganmi? Agar yo‘q bo‘lsa, unda terminlardan tashqari qanday birliklar mavjud? Yuqoridagi berilgan savollarga aniq javob topish biroz mushkul vazifa, nazarimizda. Biroq, ushbu masalalarni hal etish uchun terminologiyaga oid juda ko‘p tadqiqotlar olib borilgan. S.V. Grinev 1993 yilda termin tushunchasi bilan bog‘liq bo‘lgan ikkita qarashni ilgari surdi. Birinchi qarashga ko‘ra, ko‘plab tadqiqotchilar (ular orasida S.V. Grinev V.P. Danilenko ham bor) sohaviy termin umumiy so‘zga aylanib bormoqda deb hisoblashadi. Ikkinchi qarash tarafdorlari (ular uchun, xususan, S.V. Grinev N.F. Yakovlevga ishora qiladi) til rivojlanishi jarayonidagi xar qanday sohaviy terminlar kundalik ishlatiladigan faol so‘zlarga aylanadi deb hisoblashadi[9]. Hozirgi vaqtda investitsiya terminlarini shartli ravishda uch guruhga bo‘lish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz: Birinchisi, investitsiya sohasiga oid terminlarning bir ma’noli bo‘lishi, ularning semantikasi va investitsiyaga oid mavzuda qo‘llanilishining qat’iy chegaralariga ega bo‘lishi lozim. Binobarin, investitsiya terminlari ingliz va o‘zbek tillarida milliy til lug‘atidagi juda kichik so‘zlar guruhi bo‘lib, ularning qo‘llanish sohasi muayyan chegaralari bilan ajralib turadi va terminlarning ma’nosi faqat tor doiradagi mutaxassislarga ma’lum bo‘ladi. Masalan: Download 1.27 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|