O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
TARIX 
1/9 2022 
- 16 -
rivojlanish jarayonlarini aniqlashda, shuningdek, qo‘shni 
xalqlardagi qadimdan saqlanib kelayotgan urf-odatlar bilan 
qiyosiy taqqoslagan holda, o‘ziga xos xususiyatlarini ochib 
berishda katta amaliy ahamiyatga egadir. 
Mustaqillik yillarida amlaga oshirilgan tadqiqotlarda 
qisman mazkur masalaga A. Narziqulov “Dehqon, bog‘bon va 
chorvadorlar 
taqvimi”[6], 
K.Nurjonov 
va 
G‘.Xo‘janiyozovlarning 
“Amudaryo”[7], 
H.Karomatov 
“O‘zbekistonda moziy e’tiqodlari”[8], Muhammad Alixon 
G‘afurning “Xorazm safari kundaliklari”[9] asarlarida 
birmuncha to‘xtalib o‘tilgan.
Xiva xonligi tarixiga, ayniqsa uning so‘ngi yillari 
tarixi bo‘yicha qo‘shni mamlakatlarda hamda Rossiya, 
Turkiya, Angliya, Fransiya, AQSh va boshqa xorijiy 
o‘lkalarda nashr etilgan bir qator izlanishlarda xonlikning 
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy- madaniy hayoti yoritilishi bilan 
birgalikda bu yerdagi agrar xo‘jalik turmush tarziga ham 
qisqacha to‘xtalib o‘tilgani ko‘zga tashlanadi. 
Tahlil va natijalar. Xorazmda ijobiy xususiyatlari 
bilan ilohiylashtirilgan daraxt va o‘simliklarga tut, jiyda anor 
va poliz ekinlaridan qovun kirgan. Mazkur daraxt va ekin 
turlariga bo‘lgan ijobiy qarash, ularning serhosilligi bilan 
bevosita bog‘liqdir. Masalan, jiyda va tut daraxtlarining 
mevasi har yili serhosil bo‘ladi. Anor daraxti esa suv mo‘l 
bo‘lgan har qanday yerda yaxshi ko‘karadi. Xorazmliklarda 
anor mevasining donalari shirin va mo‘lligi sabab, undan 
dehqonchilik ilohasi Anahita paydo bo‘lgan degan fikrlar 
mavjud. Qovunni tamaki va piyoz ekilgan yerga ekkanlar. 
Chunki bu ikki ekin turi yerni nopok qilsa, yerni poklash 
uchun shu dalaga qovun ekilib, yer halollangan. Yerni suv 
yordamida ham halollash mumkin bo‘lgan, ya’ni ag‘darish 
jarayonida yerdan odam suyaklari chiqsa, bu yer harom 
hisoblangan va besh marta sug‘orilib, halollangachgina ekin 
ekish mumkin bo‘lgan. Ba’zi joylarida esa bunday yerlar 
jo‘yak tortib chegaralab qo‘yilgan va ikki-uch yil davomida 
sug‘orilmasdan qo‘yilgan.
Vohaliklar oy fazalari bilan bog‘liq bir qancha 
dehqonchilik marosimlarini ham ado etganlar. Jumladan, 
yangi oy ko‘ringanda uning o‘rog‘i chalqancha yotgan bo‘lsa, 
ob-havo 
noqulay 
kelishi, 
kutilmaganda 
sovuqlar 
va 
yog‘ingarchiliklar bo‘lishi, agar hilol tikka chiqsa, oy 
davomida qurg‘oqchilik bo‘lishini kuzatib borganlar va 
mazkur holatlar kuzatilgan vaqtlari aholi uylarida is 
chiqarganlar. Yangi oy bilan eski oy orasidagi oraliq vaqtlarda 
ham ob-havo o‘zgarishi kuzatilib turgan va dehqonchilik 
mashg‘ulotlari shu o‘zgarishlarga qarab ham rejalashtirilgan.
Mazkur hudud aholisi orasida daraxtlar bilan bog‘liq 
turli afsonalar shakllangan. Jumladan, tut bilan bog‘liq afsona 
shulardan biri bo‘lib, unga ko‘ra yerga qadalgan tayoqdan tut 
daraxti o‘sib chiqqan va yil bo‘yi hosil bergan. Qaysidir yili 
qattiq qurg‘oqchilik bo‘lib, barcha ekinlar qurib qolgan va 
aholi faqat tut mevalaridan iste’mol qilibgina, ochlikdan 
qutulib qolgan ekan. Xiva xonligining asosiy oziq-ovqati 
bo‘lgan non bilan bog‘liq afsonada esa yovuz ruhlar yerga ilk 
bug‘doy urug‘lari qadalganida terga botib bezovta bo‘lishi, 
hosil yig‘ilib, xirmon sovurilganida bezovtaligi oshib yo‘tala 
boshlashi, tozalangan bug‘doyni tegirmondan chiqarilayotgan 
vaqtda baland ovozda yig‘lashlari va tandirda non qilib 
yopilganida esa barchasi butunlay g‘oyib bo‘lishi aytiladi[10]. 
Zero, non xorazmliklar orasida yovuz kuchlarni haydovchi 
vositalardan biridir. 
Xiva xonligida dehqonchilik va suv bilan bog‘liq 
afsonalar ham mavjud bo‘lgan. Jumladan, dehqonchilikda 
dunyo yaralishining totemlaridan biri Semurg‘ qushi, Hayot 
daraxti (barcha urug‘lar daraxti) bilan bog‘liq afsonalardir. 
Olimlarning fikriga ko‘ra, islom davrida Senmurv o‘rnini asta-
sekin Semurg‘ egallaydi va u mevalari g‘arq pishgan daraxtda 
o‘tirgan holatda tasvirlanadi. Mo‘g‘ullar bosqinidan keyin 
mahalliy tilda ataladigan Semurg‘ sharq xalqlaridan kirib 
kelgan daraxt ustidagi Feniks qushi (fin-xuan, fin) bilan 
uyg‘unlashtirilib yuborilgan[11]. Umuman olib qaralganda, 
musulmon mamlakatlarida rang-barang dumli tovlanuvchi 
ayol-qush juda nafis uslubda tasvirlangan va u Hayot 
daraxtining qo‘riqchisi bo‘lgan. O‘rta asrlarga kelib, islom 
san’atida sfinkslar, ayol-qushlar va Hayot daraxti bir mavzu 
atrofida birlashgan. Masalan, Xorazm hududiga oid X-XII 
asrlarda yasalgan Ermitajda saqlanayotgan kumush jomda 
tasvirlangan ayol-qush qo‘lida uzum novdasi va atrofida 
chirmashgan 
novdalar 
timsolida 
hayotning 
qaytadan 
yangilanishi va hosildorlik timsoli sifatida ifodalanadi[12].
Xonlik 
aholisi 
orasida 
suv 
muqaddas 
deb 
tushunilgan[13]. Shuning uchun xalq orasida u bilan bog‘liq 
turli afsonalar ham paydo bo‘lgan. Ana shunday afsonalardan 
biri Amudaryo xaloskori Xubbi haqidagisidir. Unga ko‘ra, 
juda qadim zamonlarda Amudaryoda Xubbi ismli yigit 
yashagan. U bir qo‘li bilan baliq ovlab, ikkinchi qo‘li bilan 
quyoshga tutib tursa, bir zumda baliq pishar ekan. Xubbi shu 
zaylda baliq ovlab, Amudaryo suvlarini qo‘riqlab, daryoda 
yetti yuz yil yashagan, shu yetti yuz yil davr mobaynida 
Amudaryoga hech bir yovuz ruh, hattoki chivin ham yaqin 
yo‘lamagan. Xubbi insonlarga qayiq yasash, daryoda suzib 
baliq ovlashni o‘rgatadi. Xalq undan bu ishlari uchun mamnun 
bo‘lib, faravonlikda yashagan, lekin Jamshid zamoniga kelib, 
Xubbi to‘satdan g‘oyib bo‘lgan. Odamlar Xubbini suv ilohi 
o‘g‘irlab ketgan deb, uni qaytarish uchun turli marosimlar 
o‘tkazganlar, daryo suvlari ilohlari uchun hayvonlarni 
qurbonlik qilganlar. Xubbining onasi Anbarona qayiq yasab, 
ana shu qayiqda yillar davomida daryodan o‘g‘lini izlagan va 
u ham daryoda g‘oyib bo‘lgan. Xubbining hasratida 
shunchalik ko‘p yig‘laganidan, afsonaga ko‘ra, hattoki 
Amudaryo suvlari qirg‘oqlardan toshib ketgan ekan. Daryo 
qirg‘oqlarida yashovchi aholi hanuzgacha o‘g‘lining hasratida 
yum-yum yig‘lagan Anbar onaning ovozi quloqlarga chalinib 
turishini aytadilar. Shunday paytlari is chiqarilib, qurbonliklar 
qilish odati ham mavjuddir.
Xonlik hududidagi sug‘orish shohobchalari bilan 
bog‘liq afsonalar ham yaratilgan. Jumladan, Polvon-yopning 
qazilishi bilan bog‘liq afsonada, xonlikdagi qishloqlardan 
biriga suv chiqarish uchun Polvon ismli bir keksa odam 
daryodan o‘z hassasi bilan chiziq tortib kelgan. Hassa 
qoldirgan izdan shildirab suv oqa boshlagan. Qishloq aholisi 
hassa izidan oqib kelayotgan suvning kamligidan norozi 
bo‘lishadi va kengroq yop kerakligini aytishadi. Polvon ota 
esa ularga shu jilg‘a kun kelib, katta ariqqa aylanishini va suvi 
ko‘pligidan qishloqlardan biri zaxlab ketishi aytilgani 
yozilgan. Manbalarda yozilishicha, keyinchalik Polvon-yop 
oqib o‘tuvchi qishloqlardan birining yerlari zax tortib 
ketgan[14]. Suv inshootlari, sug‘orish tizimi va dehqonchilik 
homiylari bilan bog‘liq yana bir afsonani keltiramiz. Bu 
afsona Xiva xonligining eng yirik kanallaridan biri G‘oziobod 
kanali bilan bog‘liq afsonadir. Unga ko‘ra, daryo 
irmoqlarining birida suv ruhlari (aranglar) katta toshqin hosil 
qilganlar. Shu yaqin atrofdagi qishloqlardan birida yashovchi 
kuchli duo o‘qish qobiliyatiga ega shaxs bu yovuz ruhlar bilan 
kurashish uchun suvga tushadi. Birozdan so‘ng suv yuzida 
uning jonsiz tanasi oqib borayotganini ko‘rishgan aholi bu suv 
yo‘liga g‘oziy, ya’ni muqaddas urush qatnashchisi nomini 
berganlar.