O‘zmu xabarlari вестник нууз acta nuuz

O‘ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2023, [1/5]
ISSN 2181-7324 
 
FILOLOGIYA 
https://science.nuu.uz/ 
Social sciences 

---

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2023 
- 280 -
muammolarning mavjudligi ayrim hollarda yoshlarning 
tadbirkorlik 
bilan 
shug‘ullanishdan 
hadiksirashlariga, 
xavfsirashlariga 
sabab 
bo‘lmoqda. 
Tanish-bilishchilk, 
korrupsion xolatlar, tadbirkorlik faoliyatiga noqonuniy 
aralashuv holatlari shular jumalasidandir.
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili. Iqtisodiyot va 
ma’naviyat bilan bog‘liq muammolar bir necha asrdan buyon 
faylasuflarning e’tiborini o‘ziga jalb qilib keladi. Erix Fromm, 
Maks Veber, E. Dyurkgey, E. Toffler P. Draker, M. Kastels 
kabilarning asarlarida masalaning falsafiy muammo va 
yechimlari bilan bog’liq qarashlar mavjud.  
Tadqiqoqt 
metodologiyasi. 
Iqtisodiyot 
va 
ma’naviyatning aloqalari juda rang-barang va murakkab 
jarayon bo’lib ular o’zaro aloqadorlikni talab qiladi va biri 
ikkinchisini doimo taqazo etadi. Iqtisodiyot ma’naviyat 
rivojlanishi 
uchun 
moddiy 
shart-sharoitlar 
yaratadi. 
“Iqtisodiyot ehtiyojlari, talablari ma’naviyatga nisbatan 
“buyurtmachi” 
vazifasini 
o‘taydi. 
Masalan, 
yangi 
texnologiyalar yaratish, mehnat qurollarini takomillashtirish 
va shu kabilar ilm-fanni, texnik ijodkorlikni rivojlantirishga 
xizmat 
qiladi. 
Ishlab 
chiqarish 
jarayonining 
murakkablashuviga, ilmtalabligining oshishi ishchi va 
mutaxassislarda yangi mehnat ko‘nikmalari hosil bo‘lishini, 
ularning malakasi muttasil o‘sib borishini taqozo etadi. Bu esa 
jamiyatda kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash, umuman 
tarbiya va ta’lim tizimi rivojlanishiga, ma’naviy-psixologik 
muhit o‘zgarishiga, ishlab chiqarishda va turmushda 
ratsionalizatorlik, ixtirochilik, texnik ijodkorlikka moyillik 
kuchayishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, turli 
tovarlarni, mahsulotlarni va xizmat turlarini xaridorlarga 
yetkazish extiyoji har xil ko‘rgazmalar, shou-tomoshalar, 
konkurslar, 
lotereyalar 
va 
nihoyat 
reklama-axborot 
industriyasini vujudga keltirdi[2:93].
O‘z navbatida ma’naviyatning o‘sishi; ilmiy-texnika 
kashfiyotlari, aholi bilimlarining va malakasining oshishi, 
iqtisodiy tafakkurning o‘zgarishi, yuksak ijtimoiy marralarni 
ko‘zlash, yangiliklarga intilish iqtisodiyotni rivojlantiradi. 
Insonparvar jamiyatni faqat iqtisodiyot va texnologiyani 
rivojlantirib yaratish mumkin emas. Chunki faqat iqtisodiyot 
va texnologiya haqida qayg‘urilsa, insonni o‘z ayniyatini 
yo‘qotib, iqtisodiyotning oddiy murvatiga aylantirib 
qo‘yadigan texnokratik jamiyat qaror topish ehtimoli 
kuchayadi.
Yuqorida ta’kidlanganidek shunchaki iqtisodiy 
o’sishlar inson va jamiyat hayotiga farovonlik olib kelmaydi. 
Resurslardan oqilona foydalanish ehtiyojlar va imkoniyatlar 
biriligini aniqlashda moliyaviy madaniyatga ham ega bo’lish 
talab etiladi. Moliyaviy madaniyat – shaxs moliyaviy ongi va 
faoliyati birligini ifodalovchi tushunchadir. U, bir tomondan, 
shaxsning moliyaviy xabardorligi, bilimlari va tasavvurlari, 
ikkinchi tomondan, uning moliyaviy faoliyati normalari va 
modellari, uchinchi tomondan esa, moliyaviy maqsad-
muddaolari, qadriyatlari negizida tarkib topadi [3:72]. 
Moliyaviy madaniyat past bo‘lgan sharoitda hech 
qanday iqtisodiy imkoniyat ma’naviy yuksalishga olib 
kelmaydi. Ta’kidlash lozimki, moliyaviy madaniyat insonning 
muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvini va jamiyatga moslashuvini 
ta’minlaydi, ijtimoiy pillapoyalardan ko‘tarila borish imkonini 
beradi, kasbiy karyeraning jadal rivojlanishiga, o‘z shaxsini 
namoyon qilish, o‘z-o‘zini rivojlantirish cho‘qqilarini 
egallashga zamin yaratadi. Shaxsning yuksak moliyaviy 
madaniyatga ega bo‘lishining ijtimoiy ahamiyati ham katta: 
kishi-lar moliyaviy madaniyati yuksalgani sayin jamiyatdagi 
moliyaviy munosabatlar ham takomillashib boradi, moliyaviy 
xizmatlar sifati oshadi. 
Shaxsning moliyaviy madaniyati mahdud ravishda 
takomil topmaydi. U turfa omillar ta’sirida mazmunan va 
shaklan o‘zgaradi. Masalan, uning shakllanishi jamiyatning 
iqtisodiy ahvoli, mehnat bilan mashg‘ul kishilarning maoshi 
miqdori, turli investitsion va sug‘urtaviy dasturlar kabi 
iqtisodiy omillar ta’siri ostida sodir bo‘ladi. Uning moliyaviy 
bilimlari 
va 
qadriyatlari 
mavjud 
iqtisodiy-moliyaviy 
voqelikdan “rang oladi”, moliyaviy faoliyati esa aynan ana shu 
voqelik kontekstida amalga oshiriladi. Iqtisodiy omillar 
o‘zgarishi shaxs moliyaviy madaniyatining o‘zgarishiga olib 
keladi. 
O‘zbekistonda uzoq yillar davomida moliyaviy 
madaniyatni yuksaltirishga xizmat qiladigan choralar aholi 
moliyaviy savodxonligini oshirishga yo‘naltirilgan dasturlar 
doirasida 
amalga 
oshirildi. 
Masalan, 
“O‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 11 iyuldagi 
qaroriga muvofiq “O‘zbekistonda aholining moliyaviy 
savodxonligini oshirish” loyihasi, O‘zbekiston Savdo-sanoat 
palatasi Jahon Banki Guruhi moliyalar va bozorlar bo‘yicha 
departamentining Markaziy Osiyo va Ozarbayjonda moliyaviy 
infratuzilmani mustahkamlash bo‘yicha loyihasi (ACAFI) 
hamkorligida SSP trenerlari va xodimlarining moliyaviy 
savodxonligini oshirish bo‘yicha dastur”[4:7] hayotga tatbiq 
etildi. Keyingi yillarda aynan yoshlarning moliyaviy 
madaniyatini oshirishga yo‘naltirilgan maqsadli loyiha va 
dasturlar ham paydo bo‘ldi. 
O‘zbekistonda tub islohotlarni amalga oshirishda 
“nainki moddiy farovonlikka, ayni paytda ma’naviy 
yuksalishga ham erishishni o‘zimiz uchun asosiy mezon deb 
bilganimiz umumiy taraqqiyotimizda bir tomonga og‘ib 
ketmaslik, jamiyat hayotida suv bilan havodek zarur bo‘lgan 
muvozanat va barqarorlikni taminlashda muhim ahamiyat 
kasb etmoqda”[5:107]. 
Ko‘zlangan olijanob maqsadlarga erishish o‘z-o‘zidan 
amalga oshmaydi.Chunki islohotlar bilan bir vaqtda taraqqiyot 
sur’ati ham sezilarli darajada tezlashdi. Bugungi kunda 
dunyoda axborot tarqatish kuchaydi, universal axborot 
texnologiyalari paydo bo‘ldi. Bu esa g‘oyaviy ta’sir o‘tkazish 
ko‘lamini kengaytirmoqda. Dunyoning biron nuqtasida sodir 
bo‘lgan voqealar xaqida xabar har-xil ta’qidlarda bir zumda 
butun jahonga yoyilmoqda. Natijada odamlar ma’lum 
davlatlar 
va 
siyosiy 
kuchlarning, 
turli 
mafkuraviy 
markazlarning doimiy bosimini sezib yashashga majbur 
bo‘lmoqda. 
Mustqillikning dastlabki kunlaridan boshlab moddiy 
va ma’naviy hayot uyg‘unligiga erishish borasida ko‘pgina 
amaliy ishlar amalga oshirilmoqda. Xususiy mulkchilik va 
tadbirkorlik faoliyatiga keng yo‘l ochib berildi. Bir so‘z bilan 
aytganda, iqtisodiy va ma’naviy islohotlar o‘zaro mutanosiblik 
kasb etmoqda. Olib borilayotgan ma’naviy sohadagi 
islohotlarning pirovardida ma’nan yetuk, jismonan sog‘lom 
avlodni tarbiyalash va voyaga yetkazish masalasi turibdi. 
Iqtisodiy islohotlarimiz esa xalqimizni farovon yashashini 
ta’minlashdek olijanob vazifaga qaratilan. Aynan shuning 
uchun ham keyingi yillarda davlat rahba-rining tashabbusi 
bilan yoshlarda tadbirkorlik ruhini rivojlantirish, ularni 
tadbirkorlik faoliyatiga jalb qilish masalalariga jiddiy e’tibor 
berila boshlandi. 
Agar ma’naviyat va iqtisodiyotning o‘zaro ta’sirini 
funksional yondashuvdan kelib chiqib tahlil etsak, ular ancha 
murakkab va rang-barang, har bir muayyan holatda har xil 
ekanligining, umuman olganda, ularning o‘zaro ta’siri bir-
birinikidan kam emasligining guvohi bo‘lamiz. Mehnat bilan 
axloq tutashmasa, iqtisodiy munosabatlarda ma’naviyat 
masalalari, xususan, insonparvarlik talablari va meyorlari 
yetarlicha hisobga olinmasa, texnokratik qarashlar ustunlik 
qilsa, ishlab chiqarish usgani bilan, insoniy munosabatlar 
tanazzulga uchraydi, begonalashish kuchayadi. Bu, oqibat-
natijada, ijtimoiy tanazzulga olib kelishi mumkin. 
Iqtisodiy o‘sish bo’lmasa, xalq turmush farovonligi 
yuksalmasa, ma’naviyatning ko‘p sohalari ham rivojlanmaydi: 
g‘oyaviy ta’lim, san’at, ommaviy axborot vositalari, 
matbaachilik, ilm-fanning moddiy bazasi nochor ahvolga 

---