P a r a z I t o L o g I ya
Tikanli bitlar (Echinophthizidae
Download 1.58 Mb. Pdf ko'rish
|
parazitolog ma\'ruza-конвертирован (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3. Pedikulidlar (Pediculidae)
- Kiyim biti (Pediculus humanus vestimenti)
2. Tikanli bitlar (Echinophthizidae) oilasiga faqat dengiz sutemizuvchilarida
parazitlik qiladigan bitlar kiradi. Ularning tanasi tikanchalarga o’xshagan tukchalar bilan qoplagan bo’ladi. Tyulenlar burun teshiklarining oldida tyulen biti parazitlik qiladi. 3. Pedikulidlar (Pediculidae) oilasiga faqat odam va odamsimon maymunlarda parazitlik qiladigan bitlar kiradi. Odamda bitlarning uch turi yashaydi, ya’ni bosh biti, kiyim biti va qov biti uchraydi. Qov biti odam badanining tukli joylarida (qovda, qo’ltiq tagi junida, soqolda va xatto qosh hamda kipriklar orasida) uchraydi. qov biti boshqa bitlardan farq qiladi. Uning boshchasi aniq ko’rinib turadi. Ko’krak va qorin qismi bir-biridan aniq ajralmagan. Bitlar ichida eng kichigi (erkagi – 1 mm, urg’ochisi – 1,5 mm) hisoblanadi. qov biti 26 kungacha yashaydi. qov biti ftirioz kasalligini qo’zg’atadi. U o’zining yassi tanasi bilan odam terisiga maxkam yopishib oladi. Ular xartumini teriga sanchib bitta joyda qimirlamasdan uzoq vaqt davomida qon so’radi, chaqqan joyi tinimsiz kechayu- kunduz qichiydi va ko’karib qoladi. Uning so’lagi gemoglabinni parchalaydi, shuning uchun chaqqan joyi ko’karib qoladi. U jinsiy aloqa vaqtida, umumiy o’rin-ko’rpadan foydalanilganda, ichki kiyimlar orqali bir odamdan boshqa odamga o’tadi. qov biti kasallik tarqatish-tarqatmasligi isbotlanmagan. Aksincha, odamda yashaydigan bitlarning boshqa turlari – bosh biti va kiyim biti turli kasalliklarni tarqatuvchilar sifatida xavflidir. Kiyim biti (Pediculus humanus vestimenti) va bosh biti (Pediculus humanus capitis) bir-birlari bilan chatishib serpusht nasl beradi, shuning uchun ular bitta turning (Pediculus humanus) tur xillari deb hisoblanadi. 92 Bosh biti sochlarda bo’lib, o’z tuxumini (sirkalarni) sochga yopishtirib qo’yadi. Tanasining kattaligi erkaginiki 2-3 mm, urg’ochisiniki esa 4 mm atrofida bo’ladi. Rangi to’q kulrang. Kiyim biti kiyim-kechaklarning choklarida yashaydi va shu joylarga sirka qo’yadi. Uning tanasi och kulrang bo’lib, urg’ochisining kattaligi 4-5 mm ga boradi. qorin segmentlarini ikki yonidagi pigment dog’lar och rangda, tanasini qoplab turgan xitinli qoplamasi juda yupqa bo’lib, xatto so’rilgan qon ko’rinib turadi. Bitlar hayotining hamma rivojlanish davrida odam qoni bilan ovqatlanadigan, doimiy ektoparazitdir. Bir kunda ikki-uch marta 3-10 minut davomida qon so’radi, ovqatsiz o’n kungacha yashashi mumkin. Kiyim biti harakatchan, 27 0 S li haroratda 1 minutda 35 sm harakat qiladi. Otalangan urg’ochilari bir kunda 6-14 tadan tuxum (sirka) qo’yadi. Kiyim biti umri davomida 300 taga yaqin, bosh biti esa 150 tagacha tuxum qo’yadi. Tuxumdan bir xaftada yosh bitchalar chiqadi. Umuman, tuxum qo’yishidan boshlab, voyaga etgan bitga aylanguncha rivojlanish davri 16-20 kunga to’g’ri keladi. Voyaga etgan bitlar 1,5-2 oy yashaydi. Ancha tez rivojlanadigan bo’lgani uchun parazitlarning soni qisqa vaqt ichida ko’payib ketishi mumkin. Bitlar qon bilan ovqatlanganda, odam terisiga o’z so’lagini tushiradi. Chaqqan joylar qichishadi, qashiganda terida jaroxatlar paydo bo’ladi. Bitlab ketgan odam (qarovsiz qolgan bolalar, qariyalar) pedikullyoz kasalligiga uchrashi mumkin. Pedikullyoz avj olishi natijasida organizmni umuman quvvatsizlantirib, koltun degan kasallikka sabab bo’lishi mumkin. Bu kasallikda jaroxatlangan teridan qon chiqib, jaroxatlar yallig’lanadi, yiringlaydi va sochlar bir-biriga yopishib qoladi. Bitlar shuningdek og’ir kasalliklarni (toshmali va qaytalama terlama (tif)) tarqatuvchilar hisoblanadi. Toshmali tif bilan og’rigan bemorning tana harorati ko’tariladi, badanida shu kasallikka xos bo’lgan toshmalar paydo bo’ladi, boshi og’riydi, xatto xushidan ketishi mumkin. Bu kasallikdan birinchi va ikkinchi jaxon urushlarida qanchadan-qancha odamlar qirilib ketgan. Toshmali terlama kasalligining chaqiruvchisi Provachek rikketsiyalari bo’lib, bemorlarni qonida bo’ladi. Birinchi marta 1910 yilda amerikalik olim G.T.Rikkets tomonidan kasallikning chaqiruvchilari toshmali tif bilan og’rigan bemorlarning qonida va ularda parazitlik qilayotgan bitlar ichagida aniqlangan. Lekin olim o’zining bu tajribasini oxiriga etkaza olmay o’ziga yuqqan toshmali tifdan o’ladi. Bir yildan keyin kasallik chaqiruvchilari to’liq o’rganilib, olim sharafiga Provachek rikketsiyasi deb nomlanadi. Toshmali tif qo’zg’atuvchilarining bemor qonida bo’lishini aniqlashda rus shifokori O.O.Mochutkovskiy (1845-1903) fidoiylik ko’rsatadi. U toshmali tif bilan og’rigan bemor qonini o’ziga in’eksiya qiladi va 18 kundan keyin ushbu kasallikning og’ir ko’rinishiga uchraydi. Bit bemor qonini so’rar ekan, o’zi bilan kasallik chaqiruvchilarini olib ketadi. Rikketsiyalar bitlar oshqozonida ko’payadi va axlati bilan birga tashqariga chiqadi. Rikketsiyalar bit orqali ikki yo’l bilan sog’lom odamga o’tishi mumkin: 1. qonni so’rganda, ya’ni rikketsiyalar bilan ifloslangan bitning og’iz apparati orqali (ayrim ma’lumotlar asosida xulosa qilingan, lekin zararlangan bitlarning so’lak bezlarida kasallik chaqiruvchilarni topishmagan). 2. Badanning bit axlati qolib ketgan joyi qashilganda. 93 Ma’lumki, bit qon so’rayotgan paytda axlatini chiqarib turadi. Bitlar axlatida rikketsiyalar bo’lib, chaqqan joylar qashilganda, jaroxatlangan teri orqali yuqadi. Qaytalama terlama kasalligining tarqatuvchisi ham bitlardir. qaytalama terlama kasalligining meyer spiroxetasi bo’lib, bemor qoni bilan birga bit oshqozoniga va u erdan bit tanasi bo’shlig’iga tushadi. Spiroxetali bitlar odamni chaqqanda unga kasallik yuqtirmaydi. Bit ezilganda uning tanasidagi suyuqlik (gemolimfa) qashlangan joyga tushgan taqdirdagina odamga kasallik o’tadi. Bitning bitta mo’ylovi ezilsa kifoya, bir tomchi gemolimfa tushgan joyidagi teri orqali spiroxetalar yuqadi. Bitlar og’ir sharoitda, odamlar bir joyda to’planib antisanitar xolatda yashashlari natijasida, yuvinish, kiyim-kechaklarni almashtirish imkoniyati bo’lmaganda ko’plab uchraydi. Ayniqsa, ocharchilik va urush yillarida bitlar keng tarqalgan. •ozirgi sharoitda ham odamlar g’uj bo’lib yashaydigan joylar, ya’ni bog’cha, maktab, harbiy xizmat joylari va qamoqxonalar bitlarning tarqalishi uchun qulay joylardir. Kasallikning oldini olish pedikullyozni yo’qotishdan iborat. Ichki kiyimlar va o’rin-ko’rpalarga issiqlik yoki bug’ bilan ishlaydigan kameralar bilan (100 o S da) ishlov berilsa, bitlar tamomila qirilib ketadi. SHu bilan birga shaxsiy gigiena qoidalariga ham qat’iy rioya qilish kerak. Yana shuni ham eslatib o’tish kerak-ki, rikketsiyalar o’lib, qurib ketgan bitlar tanasida ham ancha vaqt tirik xolda saqlanishi mumkin, xatto qurib ketgan bitlarning axlatida ham uzoq vaqtgacha o’zining yuqumliligini yo’qotmaydi. Demak, kasallik tarqalishi uchun bitlar tirik bo’lishi shart emas, balki bemor kiyimlarida saqlanib qolgan zararlangan bitlarning axlati yoki o’ligi ham kasallikning yuqishiga sababchi bo’lishi mumkin. Download 1.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling