Пандемия даврида ахборот технологиялари ва алоқа хизматларининг роли сезиларли даражада ўсди

2.4-жадвал
2019 йил учун худудлар кесимида интернетга уланиш турлари бўйича корхоналарни сони таҳлили¹²

№	Вилоятлар	Модем орқали	FTTx орқали	xDSL орқали	Кабел алоқаси орқали	Симсиз алоқа	Жами
1	Сирдарё	29	7	12	21	2	71
2	Жиззах	26	7	13	19	10	75
3	Сурхондарё	39	-	18	17	7	81
4	Навоий	30	8	19	23	5	85
5	Хоразм	32	2	24	38	4	100
6	Қорақалпоқистон Республикаси	47	4	25	27	4	107
7	Наманган	52	10	29	36	14	141
8	Самарқанд	17	42	29	59	-	147
9	Андижон	70	22	20	31	6	149
10	Бухоро	81	15	25	25	13	159
11	Фарғона	67	24	33	37	24	185
12	Қашқадарё	101	20	41	39	19	220
13	Тошкент	121	35	52	71	59	338
14	Тошкен ш.	267	235	172	340	122	1 136
	Ўзбекистон Республикаси бўйича	979	431	512	783	289	2 994

2.4-жадвалда келтирилган таҳлилга кўра 2019 йил учун худудлар кесимида интернетга уланган корхоналар сони 2 994тани ташкил этган, шундай 979 таси модем орқали, 783таси Кабел алоқаси орқали, 512таси- xDSL орқали, 431таси-FTTx орқали ҳамда 289таси симсиз алоқа орқали интернетга уланган.

Вилоятлар кесимида кўрадиган бўлсак энг юқори кўрсаткич Тошкент шаҳрига тегишли бўлган яъни 1 136 корхона интернетга уланган.
Энг паст кўрсаткич Сирдарё вилоятига тегишли булиб 71та корхона интернетга уланган.
Замонавий дунёда корхона ва ташкилотлар интернетсиз ва интернетдаги веб сайт ёки ижтимоий тармоқлардани аккаунтларсиз қушимча даромад олиш ёки мижозларни жалб этиш мумкин эмас. Шунинг учун ушбу йўналишда ҳам амалий ишларни ривожлантириш давр талаби ҳисобланади.
Ҳар қандай соҳани ривожланишини асосий воситаси сифатида жалб қилинган инвестиция ҳисобланади. Таҳлилни ушбу қисмида АКТ соҳаси бўйича асосий капиталга киритилган инвестициялар таҳлили амалга оширилган.
Таҳлил натижаларига кўра 2019 йил якунларига кўра АКТ соҳасига жами 4 965 332,4 млн.сўм инвестиция киритилган. Бу иқтисодий фаолият турлари бўйича жами инвестициянинг 3% демакдир. Рақамлаштириш жараёнларни бошлаган давлат учун бу рақам жуда паст ҳисобланади. Телекоммуникация соҳасига жалб этилган инвестиция миқдори 2019 йилда 2 286 332,8 млн.сўмга
2.5-Жадвал
АКТ соҳаси бўйича асосий капиталга киритилган инвестициялар таҳлили, млн.сум¹³

Фаолият турлари	2015	2016	2017	2018	2019
Ахборот ва алоқа	985 324,3	1 098 473,4	1 926 130,0	1 607 921,9	2 678 999,6
Ноширлик фаолияти	16 290,0	22 276,2	19 429,5	66 878,9	57 056,2
Кино-видеофильмлар, телевизион дастурлар, фонограмма ва мусиқий ёзувларни ишлаб чиқариш	2 666,0	5 169,1	6 084,3	12 567,9	10 892,6
Дастурлар яратиш бўйича фаолият ва телекўрсатув ва радиоэшиттириш	1 994,5	19 963,9	17 217,8	106 624,2	188 677,3
Алоқа (телекоммуникация)	925 927,9	1 016 568,2	1 841 924,6	1 344 512,6	2 286 332,8
Компьютер дастурлаштириш, маслаҳат бериш ва бошқа ёрдамчи хизматлар	22 419,6	21 365,6	29 663,6	31 858,0	92 696,2
Ахборот хизмати кўрсатиш соҳасидаги фаолият	16 026,3	13 130,4	11 810,2	45 480,3	43 344,4
АКТ соҳаси бўйича жами	1 911 252,2	2 115 041,6	3 768 054,6	2 952 434,5	4 965 332,4
Иқтисодий фаолият турлари бўйича жами	44 810 400,4	51 232 001,1	72 155 162,9	124 231 273,1	195 927 336,9
АКТ соҳасини улуши, %	4%	4%	5%	2%	3%

тенг бўлган. Умуман олганда АКТ соҳасига жалб этилган инвестция миқдори йилдан йилга ортиб борган. Аммо рақамли иқтисодиётни ривожлантириш шароитида барча платформаларни фундаментал асоси бўлган алоқа ва телекоммуникация соҳасига инвестиция киритиш масаласи долзарб масалалардан ҳисобланади. IDC аналитик компаниясининг ҳисоботига кўра, 2020 йилда дунё бўйлаб AКТга, қурилмалар, иловалар ва IТ-хизматларга сарфланадиган маблағ-инвестициялар миқдори 4,3 триллион долларга етган. Бу рақам ҳам соҳага инвестицияларни жалб этиш нақадар катта аҳамиятга эга эканлигини кўрсатади.

Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, рақамлаштириш жараёнини шакллантиришда АКТ соҳасига жумладан, телекоммуникация йўналиши учун нисбатан янги ҳисобланган компьютер дастурлаштириш, маслаҳат бериш ва бошқа ёрдамчи хизматлар ҳамда ахборот хизмати кўрсатиш соҳасидаги фаолиятни ривожлантириш учун зарурий шароитлар яратиш ва инвестициялар киритиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Инвестицияларни таҳлил этишда иқтисодий фаолият турлари бўйича асосий капиталга жалб этилган хорижий инвестициялар ва кредитлар таҳлили алоҳида аҳамият касб этади. Чунки ривожланиш учун ҳар доим ҳам ички ресурслар етарли бўлмайди. Хорижий инвестицияларини жалб этиш орқали хориж мутахассислари ва технологиялар кириб келади. Бу эса иқтисодиётни ривожлантиришга катта туртки бўлади. Иқтисодий фаолият турлари бўйича асосий капиталга жалб этилган хорижий инвестициялар ва кредитлар таҳлили 2.6-жадвалда келтирилган.
2.6-жадвал
Иқтисодий фаолият турлари бўйича асосий капиталга хорижий инвестициялар ва кредитлар таҳлили, млн.АҚШ доллари¹⁴

Кўрсаткич номи	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Иқтисодий фаолият турлари бўйича жалб этилган жами хориж инвестицияси	3234,9	3578,1	3348,2	3737,2	9665,9	1 4525,6
Шундан, тўғридан-тўғри инвестиция	874,7	1660	2246,5	1132,9	4316,6	6891,3
АКТ соҳаси бўйича жами хориж инвестицияси	483,2	513,4	581,9	106,6	305,8	200,5
Шундан, тўғридан-тўғри инвестиция	185,0	348,0	577,2	106,6	100,2	141,4
Жами инвестицияда АКТ соҳасини улуши, %	15%	14%	17%	3%	3%	1%
Тўғридан-тўғри жалб этилган инвестициядаги АКТ соҳасини улуши, %	21%	21%	26%	9%	2%	2%

2020 йилда АКТ соҳасининг иқтисодий кўрсаткичлари барқарорлигини таъминлаш борасида-11 та инвестиция лойиҳаси амалга оширилиши ҳисобига 200,5 миллион доллардан ортиқ, жумладан, 141,4 миллион доллар тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар жалб қилинди. Агар иқтисодий фаолият турлари бўйича асосий капиталга жалб қилинган хорижий инвестициялар ва кредитлар таҳлилига эътибор берадиган бўлсак, АКТ соҳасига киритилаётган инвестиция улуши йилдан йилга пасайиб бормоқда. Бунга асосий сабаб АКТ соҳасига киритилаётган инвестиция миқдорини камайиши эмас, балким бошқа соҳа ва тармоқларни ривожланиши бўйича қабул қилинган дастурларни келтириш мумкин. Тўғри, иқтисодиётнинг нормал ишлаш учун барча соҳалар ва тармоқларнинг ривожланиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Аммо фикримизча, рақамли иқтисодиётни ривожлантириш ва жорий этиш орқали мамлакат иқтисоди салоҳиятини ошириш, миллий ишлаб чиқарувчиларни қуллаб қувватлаш каби долзарб масалаларни ижобий ечим топишида рақамли иқтисодиёт учун турли ахборот платформалари учун фундамент вазифасини бажарувчи телекоммуникация соҳасини ривожига алоҳида эътибор қаратиш лозим бўлади. Шу уринда АКТ соҳасида товарлар экспорти ва импорти масаласини ўрганиш ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Чунки жалб қилинган катта хажмдаги инвестицияларни узлаштириш, маҳаллий ишлаб чиқаришни ривожлантириш асносида АКТ хизматлари экспортини ташкил этиш ҳам кун тартибидаги асосий вазифалардан бири ҳисобланади. АКТ соҳасида товарлар экспорти ва импорти таҳлили 2.7-жадвалда келтирилган.

2.7-Жадвал
АКТ соҳасида товарлар экспорти ва импорти таҳлили, минг АҚШ доллари¹⁵

Кўрсаткич номи	2015	2016	2017	2018	2019
АКТ соҳасида товарлар экспорти	6 559,4	5 097,4	10 655,2	12 301,9	18 155,9
АКТ соҳасида товарлар импорти	378 138,2	433 695,5	323 439,6	357 333,3	673 118,7
Жами товарлар экспортига нисбатан АКТ соҳасидаги товарлар экспорти улуши, %	0,1	0,04	0,1	0,1	0,1
Жами товарлар импортига нисбатан АКТ соҳасидаги товарлар импорти улуши, %	3	3,6	2,3	1,8	2,8

2.7-Жадвалда келтирилган АКТ соҳасида товарлар экспорти ва импорти таҳлилига кўра 2019 йилда АКТ соҳасида товарлар экспорти 18 155,9 минг АҚШ доллларни ташкил этган. Шу даврда АКТ соҳасига импорт қилинган товарлар қиймати 673 118,7 минг АҚШ доллларни ташкил этган. Фикримизча, АКТ соҳасида товарлар экспорти мамлакатнинг рақобатбардошлигини ва иқтисодиёт салоҳиятини оширишга хизмат қилади. Шу нуқтаи назардан келиб чиққан ҳолда АКТ соҳасида товарлар экспортини ривожлантириш, жумладан, алоқа ускуналари, компьютерлар, мобил телефонлар ишлаб чиқариш ҳамда дастурий таъминот яратиш йўналишларида амалий ишларни жадаллаштириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Мамлакатимизда ахборот коммуникациялари ва телекоммуникациялар соҳасида амалга оширилаётган ислоҳатларнинг жорий ҳолатини баҳолашда дунёдаги кўрсаткичлар билан таққослаш лозим.

Шу нуқтаи назардан келиб чиққан ҳолда муаллиф томонидан бутун дунёда ва Ўзбекистонда интернетдан ва мобил алоқадан фойдаланувчиларни таққослаш таҳлили амалга оширилди. Жаҳоннинг жами аҳоли сонидан интернетнинг фойдаланувчилар улуши таҳлилига кўра, дунёда яшовчи аҳолининг 59% интернетдан фойдаланувчи бўлса, Ўзбекистонда бу кўрсаткич 65% ташкил этмоқда. Демак, ўртача жаҳон статистикаси фонида замонавий Ўзбекистон анчайин муносиб ўринни эгаллайди.