Paydalanilg’an adebiyatlar Kodlar kitabı

Enigma mashinası. Enigma mashinası milletshiler Germaniyası tárepinen ekinshi jáhán urısı dáwirinde paydalanılǵan. Enigma mashinası dáslep tijarat 79 maqsetinde Artur Sherbius tárepinen jaratılǵan. Enigma mashinası 1920 - jılda patentlengen bolsa da, waqıt ótiwi menen rawajlanıwdı dawam etti. Atap aytqanda, Germaniya húkimeti tárepinen paydalanılǵan versiya haqıyqıy versiyadan úlken parıq etedi. Ulıwma shaması 100 000 nan artıq Enigma mashinası islep shıǵılǵan bolsa, solardıń 40 000 nan aslamı ekinshi jáhán urısı dáwirine tuwrı keledi. Bul bólimde nemis áskerleri tárepinen paydalanılǵan Enigma mashinasınıń islew tártibi menen tanısıp shıǵıladı.
Enigma mashinası urıs dáwirinde birlesken shólkemler tárepinen “buzılǵan”. Nemisler Enigmanı buzılmas dep oylaǵan. Biraq, onıń buzılǵanı belgili bolǵanınan keyin onnan turmıslıq máselelerdi sheshiwde paydalanıwdı dawam etken. Enigma mashinasınıń isten shıǵıwı ekinshi jáhán urısınıń nátiyjesine qanday tásir etkeni anıq bolmasa da, Evropada urıstı bir jıl aldın aqırlawına da millionlap insanlardıń ómirin saqlap qalıwına sebep bolǵanı haqıyqat esaplanadı. Enigma mashinasınıń ulıwma kórinisi hám kriptografiyalıq qurawshıları 3. 5-súwrette keltirilgen. Súwretde kórsetilgeni sıyaqlı Enigma mashinası klaviatura (keyboard) - mexanikalıq túymeler doskası hám de shifrtekst belgisin kórsetiwshi jaqtılıq doskasınan (lightboard) ibarat. Bunnan tısqarı, eski telefon úzip-jalǵawshılarına uqsas, belgiler jubın baylaw ushın kabel bar bolıp ol panel (“stecker” dep atalǵan ), úsh rotordan (rotors) ibarat. Xabardı shifrlawdan aldın operator apparattı jumısqa tayarlawı zárúr bolǵan. Bul process rotorlardı dáslepki sazlawları hám steckerdiń jalǵanıwın óz ishine alıp, gilt retinde xızmet etken. Sonnan keyin xabar klaviatura arqalı kiritilgen hám oǵan sáykes shifrtekst jaqtılıq doskasında payda bolǵan. Payda bolǵan shifrtekst radio arqalı dawıs penen uzatılǵan. Deshifrlaw ushın qabıl etiwshi tárepten de mashinanı birdey sazlawı talap etilgen. Sonnan keyin, shifrtekst klaviatura arqalı kiritilgen hám oǵan sáykes ashıq tekst belgileri jarıqlıq doskasında payda boladı. Endi bolsa 3. 5 b – súwrette keltirilgen payda etiwshiler boyınsha Enigma mashinası islewin tolıq kórip ótsek. Xabardı shifrlaw ushın, xabar belgileri klaviatura arqalı kiritiledi. Dáslep belgi stecker arqalı ótip, gezegi menen 3 rotordan hám onnan keyin reflektordan ótedi. 80 Sonnan keyin, reflektordan qaytqan belgi úsh rotordan ótip, stecker arqalı jaqtılıq doskasında shifrtekst retinde usınıs etiledi. Hár bir rotor hám reflektor 26 belgini orın almasıwın támiyinleytuǵın qattı - sımlardan shólkemlesken. Rotordıń dúzilisi menen tómende tanısıp shıǵıladı.

1. 
   Enigma mashinasınıń kórinisi
   

b) Enigma mashinasınıń Kriptografiyalıq qurawshıları.
3-súwret. Enigma mashinasi.
Joqarıda keltirilgen súwrette stecker kabelleri formasında jalǵanǵanı sebepli, klaviatura járdeminde kiritilgen C háribi S belgisine almasadı. Soń, S háribi rotorlardan hám reflektor arqalı ótip, taǵı rotorlardan tákirar ótedi. 3-súwrettegi jaǵday ushın, S belgisi Z ge almastırıladı. Dáslep belgi stecker arqalı ótip, gezegi menen 3 rotordan hám onnan keyin reflektordan ótedi. Bul process rotorlardı dáslepki sazlawları hám steckerdiń jalǵanıwın óz ishine alıp, gilt retinde xızmet etken. Sonnan keyin xabar klaviatura arqalı kiritilgen hám oǵan sáykes shifrtekst jaqtılıq doskasında payda bolǵan. Steckerde L hám Z belgiler óz ara baylanısqanı sebepli, nátiyjede L belgisi jaqtılandırıw aynasında payda boladı.

Keyingi túsindiriwler ushın tómendegi belgileniwlerdi qabıl etemiz.

Keltirilgen belgileniwler menen 3- súwrettegi jaǵday ushın x belgige sáykes bolǵan shifrtekst belgisin tómendegishe ańlatıw múmkin:
(1)
Eger Enigma mashinası joqarıda kórsetilgeni sıyaqlı bolsa, ol dáslepki sazlanıwına baylanıslı halda ápiwayı ornına qoyıw sáwleleniwin ámelge asıradı. Biraq, hár bir ashıq tekst belgisi basılǵanda oń tárepinde jaylasqan rotor qádemi birge jıljısa, qalǵan rotorlar da adometerge uqsas (oń tárepinde jaylasqan rotor hár 26 jıljıǵanda ortadaǵı birge, ortadaǵı hár 26 jıljıǵanda sheptegi birge) jıljıydı. Reflektordı ózgermeytuǵın rotor sıyaqlı oyda sáwlelendiriw múmkin. Yaǵnıy, háriplerdi almastıradı, biraq, jıljımaydı. Juwmaqlap aytqanda, úsh rotor bahaları túrlishe boladı, reflektor hám stecker bahaları bolsa ózgermeydi. Enigma ornına qoyıw shifrı esaplansa da, sezar sıyaqlı ápiwayı dúziliwge iye emes. Adometr tásiri sebepli, ornına qoyıw jaǵdayı belgiden-belgige jalǵanıp baradı. Sonıń ushın, onı kóp alfavitli ornına qoyıw shifrı dep ataw múmkin. Bul bólimde keltirilgen Enigma mashinasınıń analizi Alan Turing tárepinen ámelge asırılǵan versiyaǵa uqsas, biraq, ápiwayılasqan kórinisi bolıp tabıladı. Bul hújimde belgili ashıq tekstler (sol dáwirde “crib” dep atalǵan ) talap etilgen. Ámelge asırılǵan analizdiń tiykarǵı ideyası dáslep steckerdi esapqa almaǵan jaǵdayda, giltti shamalawdan ibarat. Usı jaǵdayda, variantlar sani 2 30 dan kishi boladı. Olardıń hár biri ushın cribten ashıq maǵlıwmat tiklenip, nadurıs bolǵan variantlar alınbaydı. Bul esaplawdı ámelge asırıw házirgi zamandaǵı EEM ushın ańsat bolsa da, 87 ekinshi jer júzi urısı dáwirindegi texnologiyalar ushın imkansız bolǵan. Bul bólimde keltirilgen Enigma mashinasınıń analizi Alan Turing tárepinen ámelge asırılǵan versiyaǵa uqsas, biraq, ápiwayılasqan kórinisi bolıp tabıladı.