Pedagogik qobiliyatning shakllantirish yo’llari. O‘qituvchi faoliyatida pedagogik qobiliyat. Reja

8- Mavzu: XIX asrning 2 yarmi - XX asrda jaxon pedagogika fanining rivoji.

Reja:

1.XIX asrning oxiri XX asrda Garbiy Yevropa, Rossiyada reformatorlik pedagogikasi va uning asosiy yo‘nalishlari.

2.Mixail Vasilyevich Lomonosov.
3. L.N.Tolstoyning pedagogik qarashlari.
4.K.D.Ushinskiy pedagogika fani va tarbiyaning ahamiyati to‘grisida. Ushinskiyning didaktik qarashlari va pedagogik merosi.


Tayanch tushunchalar:Konstantin Dmitrievich Ushinskiy pedagogik
merosi, Garbiy Evropa,reforma,Tolstoy,Lomonosov.




Mixail Vasilyevich Lomonosov [1711.8(19)11, Arxangelsk - 1765. 4(15)4, Peterburg] — rus tabiatshunos olimi, rus adabiy tilining asoschisi, shoir, rassom, tarixchi. Moskvada, Kiyevda (1734), soʻngra Peterburg akademiya untida oʻqigan (1735). 1736-yildan Germaniyaning Merburg va Frayburg universitetlarida kimyo va metallurgiya fanlaridan taʼlim olgan. Peterburg FA ning birinchi akad. (1745). 1748-yilda Rossiya FA qoshida 1-kimyoviy lab.ga asos solgan. 1755-yilda L. ningtashabbusi bilan Moskva unti tashkil etilgan (keyinchalik unga L. nomi berilgan). Moddalarning atom-molekulyar tuzilishi haqidagi tushunchalarni rivojlantirgan, kimyoviy reaksiyalarda massaning saqlanish qonunins topgan (1756), korpuskulyar (atom-molekulyar) taʼlimoti asoslarini taklif etgan (1741 — 50). Venera sayyorasida atmosfera mavjudligini aniklagan (1761). Falsafiy va grajdanlik ruhidagi rus odasining ijodkori. Dostonlar, sheʼriy nomalar, tragediyalar va hajviy asarlar, fundamental filologik tadqiqotlar hamda rus tilining ilmiy grammatikasi muallifi. Ranglar haqidagi nazariyani olgʻa surgan. Bir qancha optik asboblar yasagan. Mozaika sanʼatini rivojlantirgan, smaltalar ishlab chiqarishga katta hissa qoʻshgan, shogirdlari bilan birga koshinkor naqshlarning yangi turlarini taklif etgan. Shvetsiya FA (1760), Bolonya FA (1764) faxriy aʼzosi.
Rivoyatlarga qaraganda, M.Lomonosov Rossiya hukmdori Pyotr I ning (1672-1725 yillari) nikohsiz farzandi bo‘lgan. Ma’lumki, Pyotr I ning nimjon, bemehr shahzoda Alekseydan bo‘lak merosxo‘ri yo‘q edi. Shu sababli bir kuni Pyotr I mastlikda: «Qaysi sohibjamol menga o‘g‘il tug‘ib bersa, kim bo‘lishidan qat’i nazar, uni malika deb e’lon qilaman» deb yuboradi. Bundan foydalangan Arxangelskdagi ruhoniy boyvachchalar 1711 yilning 17 yanvarida Ust Tosnoga dam olgani kelgan Pyotr I ga xolmogorlik sohibjamol yetim qiz Yelenani «tuhfa» etadilar. Oradan ko‘p o‘tmay, Yelena shaxsan Pyotr I ning farmoyishi bilan Dvinsk qishloq oqsoqoli Luka Lomonosovning jiyani Vasiliy Dorofeevga unashtiriladi. Pyotr I qo‘shmachi boyvachchalarga: «Agar o‘g‘il farzand tug‘ilsa, unga buvasining xotirasi uchun Mixaylo deb ism qo‘ying. O‘g‘lim hamda unga otalik qilmish kimsa Lomonosov familiyasini qabul etsinlar. Bu oila Luka Lomonosov qaramog‘ida, uning nazorati ostida yashasin. Bu sir nihoyatda maxfiy saqlanishi zarurligini unutmang. Bolaning moddiy, moliyaviy ta’minotini o‘z zimmamga olaman», — deya amr etgan.




Konstantin Dmitrievich Ushinskiy (1824—1870)Mashxur rus pedagogi, rus pedagogikasi va xalq maktablarining asoschisi, «rus o‘qituvchilarining o‘qituvchisi» Konstantin Dmitrievich Ushinskiy 1824 yilning 19 fevralida Tula shaxrida tug‘ildi.
Ushinskiy 9 yoshga qadar oilada tarbiyalanib, savod chikardi. So‘ngra Novgorod-Seversk gimnaziyasiga o‘qishga kirib, uni 1840 yilda muvaffaqiyatli tamomladi. Usha yili Moskva dorilfununining xuquqshunoslik fakultetiga o‘qishga kirdi va usha davrning mashxur professori Redkinning bevosita raxbarligi ostida talim oldi.
Ushinskiy 1845 yilda Yaroslavl litseyiga kameral (xukukshunos) fanlar professori vazifasini bajaruvchi sifatida xizmatga kirdi. U uch yillik dastlabki pedagoglik faoliyatida katta istedod egasi, ekanini namoyish eta oddi. Shuningdek, Ushinskiy zo‘r ishtiyok bilan o‘qituvchilik ishini olib borib, talabalarga xavas bilan bilim berishga xarakat qildi. Ularda ilm-fanga nisbatan qiziqish uyg‘otdi, eng muximi, o‘z xalk va ona yurtini jondan sevish, ardoklash xamda vijdonan xalol mexnat qilishga da’vat etdi. Bu yosh va iste’dodli professorning mazmunli ma’ruzalarini litsey talabalari maroq bilan tinglab, chukur va mustaxkam sabok olar edilar.
K.D.Ushinskiy-pedagoglik faoliyatini ilmiy-ijtimoiy ish bilan birga ko‘shib olib bordi. 1848 yilda uning birinchi ilmiy ishi-«Kameral fanlarni o‘kitish xaqida» degan asari nashr kilindi. Bu asarda Ushinskiy oliy o‘kuv yurtlaridagi mavjud o‘qitish tizimiga nisbatan tanqidiy ko‘z bilan qaradi. Hukumat 283

tomonidan erkinlik berilishini talab etdi. o‘kitish tizimini yaxshilashga oid yirik uslubiy muammolarni o‘rtaga qo‘yib, ularni qanday xal etish yo‘llarini ko‘rsatib berdi.

Ushinskiyning ilm-fanni demokratik tarzda targ‘ib etishi reaksion doiralarga ma’qul tushmadi. 1849 yil sentyabrida Ushinskiy va uning do‘stlari, demokratik ruxdagi o‘qituvchilar, siyosatda shubxali, xukumatga ishonchsiz kishilar sifatida litseydan chetlatildi. K.D.Ushinskiy boshqa ish topish maksadida 1849 yilda Peterburgga ko‘chib borib, juda katta qiyinchiliklardan so‘ng 1850 yilda ichki ishlar vazirligida kichik bir amaldor vazifasida ishlashga majbur bo‘ldi va u erda turt yil ishladi. Ushinskiy faqat 1854 yildagina Yaroslavl -litseyi sobiq direktorining tavsiyasi bilan Gatchino institutida til-adabiyot va qonunshunoslik o‘qituvchisi bo‘lib ishga kiradi va u erda tez fursatda shu institutning sinflar inspektori vazifasiga ko‘tarildi. Ushinskiyning pedagogik faoliyati tom manosi bilan ana shu vaqtdan boshlandi. U 1859 yilda Smolniy institutining sinflar inspektori vazifasiga tayinlandi. Unga shu institutning juda achinarli xolga tushib qolgan ilmiy bo‘lim ishlarini qaytadan tartibga solishday muxim topshiriq yuklandi. Ushinskiy bu ishni epchillik bilan puxta bajarib, pedagoglik jarayonni uyushtirish soxasida o‘zining katta kobiliyat soxibi ekanini ko‘rsatdi. Shu bilan birga uning pedagogika masalalariga bag‘ishlangan va muntazam chop etilayotgan nazariy tadqiqotlari uning faqat amaliyotchi emas, balki o‘z ixtisosi bo‘yicha kuchli nazariyotchi ekanligini ko‘rsatdi.
Ushinskiy 1857 yildan boshlab «Tarbiya jurnali» («Jurnal dlya vospitaniya» )da, so‘ngra «Xalq maorifi jurnali»da juda ko‘p sermazmun maqolalar e’lon qildi. 1860 yilda u «Xalq maorifi jurnali»ning muxarriri qilib tayinlandi. Ushinskiy 1861 yilda o‘zining «Bolalar dunyosi» («Detskiy mir») nomli o‘kish kitobini nashr ettirdi». Bu kitob o‘sha yilning o‘zidayok ikki marta chop etildi.
Ushinskiyning pedagogik farliyatiga soya soluvchi (1862 yil) imzosiz xat uni o‘z ishini tuxtatishga majbur qildi. Bu xatda u go‘yo siyosiy jixatdan ishonchsiz kishi deb, ayblangan edi. Buning oqibatida u chet ellardagi xotin-qizlar maorifining yo‘lga qo‘yilishini o‘rganish va pedagogikadan darslik yozish uchun o‘z vatanidan ketishga majbur bo‘ldi. U xorijiy mamlakatlar-da yurgan davrida o‘zining butun kuch-g‘ayratini talim-tarbiyaga doir asarlar yozish va ularni chop zttirishga yo‘naltirdi. Natijada,, 1861 yilda uning I va II o‘kuv, yillari uchun «Ona tili» darsligi nashr etildi va unga «Muallimlar uchun qo‘llanma» degan uslubiy asari e’lon qilindi. 1870 yilda zsa III o‘quv yili uchun xam «Ona tili» darsligi bosilib chiqdi. Bundan tashqari, Ushinskiyning pedagogika soxasidagi asosiy nazariy asari xisoblangan «Kishi—tarbiya asoschisi sifatida» («Pedagogik antropologiyadan tajriba») nomli asari ayrim jildlarga bo‘linib nashr qilina boshlandi. 1867 yilda bu asarning I jildi, 1869 yilda II jildi bosilib chiqdi. Ushinskiy bu kitobning xamma jildlarini qisqartirib, ingliz tiliga tarjima qilish maqsadida uchinchi jild ustida, zo‘r g‘ayrat bilan ishlay boshladi. Afsuski, bu ishni tamomlash unga nasib bo‘lmadi. U Qrimda davolanish paytida qattiq shamollab qoldi. Bu shamollash va zo‘r berib ishlashi xamda xizmati bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘ngilsizliklar orqasida sog‘lig‘i yomonlashdi. 1870 yil 21 dekabrda Odessada zotiljam kasalidan vafot etdi. K.D.Ushinskiy yozgan asarlari quyidagilar. Tarbiyaning xalqchilligi xaqidagi g‘oya Ushinskiyning pedagogik nazariyasidagi eng asosiy g‘oyadir. "Xar bir mamlakatda bolalarni tarbiyalash tizimi", deb aytgan edi u, "Xalkning rivojlanish sharoitlari, uning extiyoj va talablari bilan belgilangan". «Hamma uchun umumiy bo‘lgan birgina tug‘ma moyillik borki, tarbiya xamisha shunga tayanishi mumkin: bu biz xalqchillik. deb atagan narsadir. Xalqning o‘zi tomonidan yaratilgan va xalqchillik asosiga qurilgan tarbiya shunday tarbiyaviy kuchga egaki, bunday kuch abstrakt g‘oyalarga asoslangan yoki boshqa xalqlardan olingan, eng yaxshi tizimlarda xam yo‘qdir».
Ushinskiy xalq manfaatlariga muvofiq tuzilgan tarbiya tizimi bolalarda vatanparvarlik va milliy iftixor, mexnatga muxabbat kabi qimmatli psixologik tuyg‘ularni va axloqiy sifatlarni rivojlantirishi va mustaxkamlashini isbotlar edi. U bolalarning ilk yoshlik chog‘idan boshlab xalq madaniyati bilimlarini o‘zlashtirishini, ona tilini egallab olishini, xalq og‘zaki ijodi asarlari bilan tanishishini talab kilar edi.
Ushinskiy xalqchillik deb xar bir xalqning o‘ziga xosligini tushunar ediki, bu o‘ziga xoslik, o‘sha xalq yashashi va mexnat qilishi lozim bo‘lgan tarixiy taraqqiyot, geografik va tabiiy sharoitlar bilan ifodalanadi.
U «Ijtimoiy tarbiyada xalq ruxi xaqida» sarlavxali maqolasida tarbiyaning xalqchillik ruxida bo‘lishi kerakligi to‘g‘risidagi taxlilni turli xalqlarda tarixan tarkib topgan alomatlarni xarakterlashdan boshlaydi. Ushinskiy fransuz, ingliz, nemis va amerika tarbiyasini to‘g‘ri deb xisoblaydi va uni chukur taxlil qiladi. Ayniqsa o‘sha zamondagi reaksion nemis pedagogikasini tanqid qilishga mufassal to‘xtaydi.
Chorizm shu pedagogika muxlisi adi. Bu pedagogikani mexanik suratda rus tuprog‘iga ko‘-chirishning aqlga mutlaqo muvofiq emasligini Ushinskiy isbot qiladi.
K. D. Ushinskiy, rus xalqi tarbiyasining asosiy tomoni bolalarni vatanparvarlik, Vatanga chuqur muxabbat ruxida o‘stirishdan iboratdir, deydi. Ushinskiy tarbiyada xalq ruxining eng yaxshi ifodasi ona tili ekanligini, rus bolalarini o‘qitishda rus tili asos bo‘lishi kerakligini, boshlang‘ich maktablardagi ta’lim xam bolalarni rus tarixi, Rossiya geografiyasi va uning tabiati bilan muntazam tanishtirilib borilmog‘i kerakligini bir necha bor aytib o‘tadi va buni aniq misollar bilan isbotlab boradi.
K. D. Ushinskiy rus xalqi XVII asr boshida polyak bosqinchilariga karshi kurashda, 1812 yilgi Vatan urushida, 1853 — 1855 yillarda Qrim kampaniyasidagi kahramonligi bilan o‘zining Vatanga bo‘lgan zo‘r muhabbatini ko‘rsatdi va ko‘rsatmoqda, deb aytdi. Ammo, Ushinskiy fikricha, «Vaqti-vaqti bilan qo‘zg‘aluvchi xaqiqiy arslon kuvvat» tuyg‘usi bizda faqat vatanga xavf tug‘ilgan vaqtdagina jo‘sh urib chiqadi. Biroq xalq ruxi bilan sugorilgan tarbiya esa bu vatanparvarlik shaxsning grajdan ijtimoiy burchi ekanligini, uni bajarishda xamisha va kun sayin ko‘rsatib turishga o‘rgatishi kerak deb ko‘rsatib o‘tadi.
Bu tarbiya bolalarda milliy iftixor tuyg‘usini o‘stirishga xizmat etishi, ammo shovinizmga yot va boshka xalklarni xurmat qilish bilan birlikda bo‘lmog‘i kerak. Bu tarbiya bolalarda vatan oldidagi burchini xis qilish tuyg‘usini o‘stirishi, o‘z shaxsiy manfaatidan umum manfaatini ustun qo‘yishga o‘rgatishi lozim.
Ushinskiy rus xalqining qudratli ijodiy kuchiga chuqur ishondi, xalq maorifi ishi xalqning o‘z ixtiyoriga berilishi va xalq maorifi xukumatning og‘ir va uning taraqqiysiga to‘sqin bo‘ladigan vasiyligidan ozod etilishi kerak, deb talab qildi. Ushinskiy: «Rossiyaning tarixidan yaxshi xabardor bo‘lgan kishi bir minut xam o‘ylab turmasdan, xalq maorifini xalqning o‘z ixtiyoriga berishi kerak».— deb yozgan edi.
Ushinskiyning pedagogika tizimida ona tilining tarbiyaviy yutug‘i va ta’limiy axamiyati xam tarbiyaning asosi bo‘lgan xalqchillik bilan chambarchas borliqligidadir.
Ushinskiy o‘zining «Ona tili» sarlavxali ajoyib maqolasida bunday deb yozgan edi: "Xalq tili — uning qadim zamonlardan boshlanuvchi butun manaviy xayotining eng yaxshi, xech qachon so‘lmaydigan, doimo yangidan ochilib yashnab turadigan gulidir". Butun xalq va uning vatani til bilan tirikdir; vatanning ko‘m-ko‘k osmoni, xavosi, tabiati, iklimi, dalalari, tog‘ va vodiylari, o‘rmon va daryolari, bo‘ronlar va momakaldiroklar— bularning xammasi xalq ijod etgan til orqali ifodalanadi. Ona-vatan tabiatining chuqur fikr va tuyg‘ular bilan to‘liq sadosi kishining o‘z Vataniga bo‘lgan muhabbatida namoyon bo‘ladi, xalq kuylari va ashulalarida, xalq shoirlari sherlarida yangraydi. Ona-vatan tabiatigina emas, balki xalq manaviy xayotining butun tarixi xam xalqning erkin va sof tili orkali ifodalanadi. Xalq avlodlari birin-ketin yashab o‘taveradi, ammo xar bir avlod xayotining natijalari keyingi avlodlarga til orqali meros bo‘lib o‘tadi. Xar bir avlod o‘z xis-tuyg‘ularini, tarixiy voqealar, diniy etiqod, maslak natijalarini, boshidan kechirgan qayg‘u va xursandchiliklarini ona tili xazinasiga qo‘shadi,- deb uqtiradi.
Ushinskiyning fikriga ko‘ra ona tili «xali na kitob, na maktab bo‘lmagan vaqtlarda xalqqa xam talim bergan» va madaniyat paydo bo‘lgan vaqtdan buyon xalqni o‘rgatishda davom etayotgan «buyuk xalq murabbiysidir». Ona tili «bizning g‘oyalarni, bilimlarni o‘zlashtirib olishimizda, so‘ngra ularni keyingi avlodlarga berishimizda eng asosiy vositadir. K. D. Ushinskiy ona tilini egallab olishga elementar ravishda o‘rgatishni asosiy vazifa deb xisoblagan edi. «Ona tilini asta-sekin tushunishga doir bu ish, o‘tishning dastlabki kunlaridanoq boshlanishi kerak va insonning butun kamoloti uchun o‘zining birinchi darajada muximligiga ko‘ra tarbiyaning eng asosiy vazifalaridan birini tashkil ztishi kerak». Xalq maktabida ona tili, Ushinskiyning fikricha, «boshqa xamma fanlarga kiruvchi va o‘zida ularning natshkalarini yig‘uvchi asosiy, markazga aylanishi kerak.
Ushinskiy boshlang‘ich ta’lim kursining asosiy yo‘nalishi va mazmunini belgilash xamda xalq maktabida birinchi bor ona tilini o‘qitish ishlarini yaxshilash, uni bolalarning akliy, axloqiy va estetik tarbiyasiga yordam beruvchi o‘quv darsligiga aylantirish ustida juda ko‘p ishladi.
Ushinskiyning bolalarga ona tilida talim beruvchi xalq maktabi xaqidagi fikrlari rus xalk maktabi qurilishida va CHor Rossiyasi sharoitida bolalarni ona tilida o‘qitish, milliy madaniyatni rivojlantirish uchun kurash olib borayotgan, rus bo‘lmagan xalqlarning maktab ishida katta axamiyatga ega edi.


11- Mavzu: Eng qadimgi davrlardan XIX asrning

birinchi yarmida jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi. Ya.A.Komenskiyning pedagogik nazariyasi.
Reja:

1. 
   Yan Amos Komenskiy tarbiyaning maqsadi va vazifalari to’g’risida.
   
2. 
   Komenskiy tarbiyaning tabiat bilan uyg’unligi to’g’risida.
   
3. 
   “Buyuk didaktika”asarida ilgari surilgan didaktik tamoillar.
   
4. 
   Komenskiyning sinf-dars tizimi tavsifi.
   
5. 
   Ushinskiy pedagogika fani va tarbiya san’ati haqida.
   
6. 
   K.D.Ushinskiy pedagogikasida xalqchillik g’oyasi.
   
7. 
   Xalq pedagogikasi va uning vazifalari.
   
8. 
   Ushinskiy didaktikasi.