Педагогика назарияси I боб. Педагогиканинг умумий асослари

Таълим тамойиллари. Таълим қонуниятларидан уни самарали ташкил қилишга нисбатан муайян муҳим талаблар келиб чиқади.

Таълим тамойилларини шартли равишда икки гуруҳга ажратиш мумкин: таълимнинг мазмунга алоқадор ва ташкилий-методик тамойиллари.

Таълимни инсонпарварлаштириш – унинг мазмуни, тамойиллари, шакл ва методларини янгилаш, уларнинг ўзаро алоқаси ва бирлигини таъминлаш орқали шахсни ҳар томонлама шакллантириш ва ривожлантиришга йўналтиришдир.
Шахснинг ривожланиши ва ўқувчиларнинг ижтимоий аҳамиятга эга сифат ва қобилиятларини ривожлантиришга қаратилган таълимнинг инсонпарварлик мазмунига яқинлашиш, уларни ҳаётда фаол иштирок этишга жалб этиш, унинг билиш билан қўшилуви ва маданиятни ўзлаштириши ҳамма-ҳаммаси сўнгги йилларда сезиларли шаклланди. Мазкур йўналишда сўнгги йилларда тарбияланувчилар онгидаги алдам-қалдамлик, уларнинг хулқ-атворини ҳаддан ташқари қатъий белгилаш, уларга қаттиқ таъсир этиш, танқидий фикрлаш тарзига эга бўлмаган қарашлардан воз кечиш ёрдамида кўплаб инноватсиялар йўналтирилди. Бундай ақидапарастликка қарама-қарши ўлароқ, миллий ва чет эл педагогикасида тарбияланувчи шахсини ҳурмат қилишга йўналтирилган, унда мустақилликни шакллантирувчи, тарбиячи ва тарбияланувчилар орасида инсонпарвар, ишончга асосланган муносабатларни таркиб топтириш қоидаларидан фойдаланиш, «таълимни инсонпарварлаштириш», яъни инсонпарварлик тамойили юзага чиқади. Бундай асосга қурилган таълим эса, шахсга йўналтирилган таълим деб номланади.
Таълимнинг табиат билан уйғунлиги тамойили. Я.А.Коменский томонидан фанга киритилган бўлиб, табиатда ҳаёт баҳордан бошлангани каби таълим олиш жараёни учун энг қулай давр болалик эканлиги ғоясига асосланади. Ўқувчиларга уларнинг ёш даврларини инобатга олган ҳолда билимларнинг берилиши ушбу билимларнинг улар учун тушунарли бўлишини таъминлайди. Умуман олганда, таълим жараёни боланинг ривожланиши, яъни табиати билан уйғун бўлиши лозим.
Таълимнинг маданият билан уйғунлик тамойили. Таълимни азалдан мазмуни инсон онгида нафақат олам манзарасини, балки инсондаги ривожланиш, юксакликка ҳаракат ва ўсиш ҳолатида бўлган ўзининг шахс сифатидаги қиёфасини шакллантиришдан иборат. Таълим бутун умр давом этади ва таълим олиш чегараланмайди. У инсонга ўз дунёси ва бошқа маданиятларни англаш, мазкур маданият вакиллари фикрини эшита олиш, уларни қадрлаш, уларнинг дунёсини тушуниш, ўзининг шахсий фикрига таяниш, ўзининг бу ёруғ оламдаги мавжудлигини англаш ва ўзининг ҳаётдаги, маданиятдаги ўрнини аниқлаш имконини беради. Таълимнинг бугунги кундаги маъно-мантиғи ҳам ана шундадир.
Таълим ўзини маданиятлар дунёсида фараз қилиш орқали инсонда олам манзарасини яратиш, инсоннинг табиат, бошқа одамларга, жамият, ўз-ўзига бўлган муносабатлар тизимини шакллантириш сифатида қаралади. Инсон ўзининг онги, иродаси, ҳис-туйғуси, билиш имкониятлари орқали маданий қадриятларни ўзлаштиради, бунинг натижасида индивидуал ижодийлик шаклланади. Бундай индивидуаллликнинг намоён бўлишининг ўзиёқ нафақат маданиятнинг меросийлиги, истеъмол қилиниши, балки ривожланишини ҳам англатади. Бундай тушуниш педагогикадаги янги парадигма – шахсга йўналтирилган таълим асосини ташкил этувчи жамиятдаги янгича қадриятлар – шахснинг ўзини-ўзини ривожлантириши, ўзига-ўзига таълим бериш ва ўзини-ўзи лойиҳалашнинг намоён бўлишини акс эттирувчи маданият билан уйғунлик тамойилини шаклланишига олиб келади.