Pedagogika universiteti a. A. Normatov matematika tarixi

IV bob. g`ozirgi zamon o’`zbek matematiklari qayoti va 

ijodidan namunalar 

ªori Niyoziy Toshmuqammad Niyozovich 

 

 

ªori Niyoziy Toshmuqammad Niyozovich (02.09.1897-17.03.1970) - o’`zbek 

pedagogi, O’zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi (1943), O’zbekiston Fan-

lar akademiyasi birinchi prezidenti (1943-1947) O’zbekistonda xizmat ko’`rsatgan fan 

arbobi (1939), Davlat mukofoti laureati (1952). 

 

ªori Niyoziy Peterburgdagi “Krug samoobrazovaniya” nashriyoti tabiatshu-

noslik bo’`limini (1911-1915) sirtdan muvaffaqiyatli bitirib, boshda Far¼ona shaxar 

xazinasida blanka to’`ldiruvchi va sudda tarjimon bo’`lib ishladi. So’`ngra (1917) res-

publikada birinchi o’`zbek maktabini tashkil qildi. O’zbek tilida darslik etishmasligi-

dan rus pedagoglari maslaxati bilan yangi maxalliy maktablar uchun “Tabiatdan bir 

parcha”(1919) darslik, qo’`llanma va metodik maqolalar yoza boshladi.  

 

ªori Niyoziy SAo’U fizika – matematika fakulьtetida (1926-1929) 

o’`qiyotganida o’`zbek tilida birinchi bo’`lib matematikadan shu universitetda dars 

bera boshladi. Xar bir darsga puxta tayyorlanib ilmiy, metodik maqolalar, 

qo’`llanmalar yoza boshladi. Texnikum va oliy o’`quv yurtlari uchun “Tekislik analiti-

kasi” (1928), “Trigonomatriya va uning kosmografiyaga tatbiqi” (1929), “Sistemali 

qisob” qo’`llanmasi (1932; 4- nashri), “Simstemali trigonametriya kursi” (1973) kabi 

darslik va qo’`llanmalar yozdi. Ko’`pgina asarlari qayta-qayta nashr  etilib, mazmun 

---

 

83 

va sifati yaxshilanib bordi.Bunga analitik geometriyadan qo’`llanma va darsliklar 

(1928, 1967), “Differentsial va integral qisob” (1939) kabi kitoblar misol bo’`la oladi.  

 

ªori Niyoziy o’`z ustida tinmay ishlab bilim darajasini kengaytirdi. O’zi o’`qigan 

universitetda o’`qituvchi (1926-1931), professor (1931) va rektor (1931-1933) bo’`lib 

ishladi. O’rta Osiyo Paxtachilik irrigatsiya politexnika instituti, Toshkent davlat ppe-

dagogika instituti, SAo’U va boshqa Oliy  

o’`quv yurtlarida (1934-1936) – oliy matematika kafedralarini boshqardi va lektsiyalar 

o’`qidi. O’zbekiston maorif xalq komissari (1937-1943) O’zbe- 

kiston fanlar akademiyasi prezidium a’zosi (1946-1960), fan tarixi jaqon Akademiya-

sining muxbir a’zosi (1968-1970) bo’`ldi.  

ªori Niyoziy matematika – pedagogika adabiyot va publitsistika, falsafa va axloqqa 

oid ommabop kitoblar va maqolalar yozdi. O’zbek madaniyati uzoq tarixiy taraq-

qiyotga egaligini va xozirgi davrda gullab-yashnayotganini o’`z asarlarida etarli tas-

virlay oladi.ªadimgi qo’`lyozmalar va bir qancha arxeologik qazilmalarni tadqiq etish 

natijasida yaratgan “Ulu¼bek va uning ilmiy merosi” (1950), “Bosib o’`tilgan yo’`l qa-

qida muloqazalar”(1967, 1970), “O’zbekiston xalqlari tarixi” kabi asarlarida o’`zbek 

xalqi o’`tmishida yaratgan boy madaniy merosini oddiy, ravon va tushunarli tilda 

yozdi. “Xayot maktabi” (1964,1966) kitobida O’zbekistonda fan va madaniyat qurili-

shida aktiv ishtirok etgan olimlar, jamoat arboblari va shaxsan o’`z meqnat faoliyati-

ga doir ma’lumotlardan esdalik sifatida foydalandi. 

ªori Niyoziy 1917 yilda Far¼onada birinchi boshlan¼ich maktabini ochdi va 

unda dars berdi. 1920 yil ªo’`qonda pedagogika texnikumi ochdi va 1925 yilgacha 

unga direktorlik qildi. U 1925 yil O’rta Osiyo davlat dorilfunining fizika matematika 

fakulьtetiga o’`qishga kirdi va uni 1929 yili tugatdi . Dorilfununda o’`qib yurganida 

quyi kurs studentlariga dars xam berdi. ªori – Niyoziy yangi tipdagi maktablar uchun 

o’`zbek tilida darsliklar, o’`quv qo’`llanmalar va metodik ko’rsatmalar: “Tabiatdan bir 

parcha” (Far¼ona, 1919), “Ochiq qavoda amaliy mash¼ulot” (Samarqand, 1927), 

“To’¼ri chiziqli trigonometriya” (Toshkent, 1929) va “Trigonometriyaning sistema-

tik kursi” (Toshkent, 1930) va shu kabi boshqa asarlar yozdi. 

ªori-Niyoziy birinchi bo’`lib “Ruscha-o’`zbekcha matematika terminlari 

lu¼ati”ni tuzdi va o’`zbek tilida oliy matematikaning boshlan¼ich bo’`limlari – anali-

tik geometriya, differentsial va integral qisob, differentsial tenglamalar darsliklarini 

yaratdi. Uning 1928 yili arab alifbosida “Analitik geometriya asoslari”, 1931 yili “Te-

kislikda geometriya”, 1932 yili “Fazoda analitik geometriya” va “Matematik analiz 

asosiy kursi” nashr etildi.  

ªori-Niyoziy ajoyib pedagog edi. Uning shogirdlaridan bir gruppasi far¼onalik 

“13 ªaldir¼och” nomi bilan mashxur. Ulardan yirik mutaxassislar etishib chiqqan. Bu-

lardan O’zbekiston Fanlar Akademiyasi akademigi T.Z.Zoqidov, Nizomiy nomidagi 

Toshkent Davlat Pedagogika institutining professori R.K.Otajonov va boshqlar.  

ªori-Niyoziy ijodida matematika, astronomiya, fan, madaniyat va maorif tarixi 

katta o’rin tutadi. 1950 yili Moskvada rus tilida uning “Ulu¼bekning astronomiya 

maktabi” nomli monografiyasi bosilib chiqdi. Unda Ulu¼bek astronomiya makta-

---

 

84 

bining vujudga kelishi tarixi, bu maktab va Ulu¼bekning rasadxonasida olib borilgan 

kuzatishlar, rasadxonaning asosiy quroli – sekstantning tuzilishi, ishlash printsiplari-

ni batafsil bayon qilgan.