Pedagogika universiteti a. A. Normatov matematika tarixi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
matematika tarixi
4-§. Noevklid geometriya Reja: 1. XIX asrgacha bo’lgan geometriyaning xolati. 2. Noevklid geometriyaning kashf etilishi. 3. o’eomertik sistemalarni interpritatsiyalash muammolari. 4. o’emetriyani (matematikani) aksiomatik kurash muammolari.
XIX asr boshiga kelib geometriya fani etarlicha rivojlangan mustaqil bo’limlariga ega bo’lgan fan sifatida shakllanadi. Analitik gemetriyaning o’.Darbu tomonidan, differentsial geometriyani o’auss tomonidan, proektiv geometriyani J. Ponsele, Shteyner, Shalь, Shtaudt, Myobida, Shtudi, Kartanlar tomonidan, so’ngroq esa Lobachevskiy geometriyasi va bundan keyin A. Kelli va F. Kleyn tomo- nidan rivojlantirildi. Ayniqsa, Lobachevskiy geometriyasining ta’siri umuman geometriyani sifat jixatdan yangi mazmunga olib chiqdi va hozirgi zamon formasiga keltiradi.
77
Noevklid geometriyaning asoschisi Nikolay Ivanovich Lobachevskiy (1792- 1856) Nijniy Novgord shaxrida amaldor oilasida tug’ildi. 1811 yili ªozon universitete- ni tugatib, shu erda ishlay boshladi. 1816 yili professor bo’lib, 1827-46 yillarda rektor bo’lib ishladi. Uning matematika sohasidagi serqirra ijodi quyidagi ilmiy ishlar bilan ifodalangan: Algebra yoki cheklilarni qisoblash (Algebra ili vыcheslenie konechnыx) 1834, Trigonometrik satrlarni yo’qolishi haqida (Ob ischeznovanii trigonometricheskiy strok) 1834, Cheksiz qatorlarni yaqinlashishi haqida 1841, Ba’zi aniq integrallarini ahamiyati haqida (O znachenii nekotorыx opredelyonnыx integralov) 1852 va bosh- qalar.
Lekin Lobachevskiyga shuxrat keltirgan kashfiyot geometriya sohasidir. 1826 yili 11 fevralda fizika-matematika bo’limining yig’ilishida “Sjatoe izlojenie osnov geometrii so strogim dokazatelstvom teoremы o parallelnыx” ma’ruza qildi. Keyinchalik ishlarni rivojlantirib 1835 yili Tasavvurimizdagi geometriya, Ta- savvurimizdagi geometriyaning ba’zi integrallarga tadbiqi 1836, Parallellarning to’liq nazariyasi bilan geometriyaning yangi boshlanishi 1834-38, o’eometrik tekshi- rishlar 1840, Pangeometriya 1855 asarlarni yozdi. Lobachevskiyning noevklid geometriyasining boshlanishi 5-postulatni quyi- dagi aksioma bilan almashtirishdan boshlanadi: berilgan to’g’ri chiziqda yotmagan nuqta orqali shu tekislikda yotib u bilan kesishmaydigan bittadan ortiq to’g’ri chiziq o’tkazish mumkin. Natijada qarama-qarshilik bo’lmagan, mantiqan qat’iy va ketma- ketlikda bo’lgan xulosalar sistemasi, yangi, qozircha noqulay bo’lgan geometriyaga olib kelishini ko’radi. Lobachevskiy geometriyasining absolyut qismi Evklid geometriyasi bilan deyarli bir xil. Parallelik aksiomasi ishlay boshlagandan boshlab ish o’zgaradi. Jumladan quyidagi teoremalar: 1) parallel to’`g’ri chiziqlarni joylanishi; 2) uchburchak va ko’pburchaklar ichki burchaklarining yig’indisi; 3) yuzalar; 4) aylanaga ichki va tashqi chizilgan ko’pburchaklar; 5) figuralarning o’xshashligi va tengligi; 6) trigonometriya; 7) Pifagor teoremasi; 8) doira va uning bo’laklarini o’lchash. Bu teoremalarda Lobachevskiy geometriyasi Evklid planametriyasidan far- qlanadi. Shularning ba’zilari bilan tanishaylik. Lobachevskiy aksiomasidan shu narsa ma’lum bo’ladiki, berilgan nuqta orqali o’tuvchi to’g’ri chiziqlar cheksiz ko’p. Ular dasta tashkil etadi. Demak, dastaning chegaraviy to’g’ri chiziqlari mavjud: OV va OV 1
1 A ga parallel deb ataladi. Endi parallellikni yo’nalishini aniqlay- lik. Parallellik yo’nalishida to’g’ri chiziqlar bir-biriga yaqinlashadi aksincha esa uzoq- lashadi. Parallellik burchagi alьfa berilgan nuqtadan to’g’ri chiziqqacha bo’lgan OO 1
78
0
B B 1
A 0 1 A
1
9-rasm giga bog’liq, ya’ni , 2 ) ( ); ( Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling