Pedagogika universiteti a. A. Normatov matematika tarixi
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
matematika tarixi
x
. U qolda r 2 =
x ,
x r bo’`lib, ning arifmetik tabiati ochilmaguncha bu muammo qam echimini kutib turdi. Faqat XVIII asrga kelib I. Lambert va A. Lejandrlar ratsional son emasligini isbotladilar. 1882 yilda Linde- mon ni transtsendent son ekanligini, ya’ni u qech qanday butun koeffitsentli alge- braik tenglamaning ildizi bo’`la olmasligini isbotladi. Albatta antik matematiklar bularni bilmaganlar. Ular muammoni qal qilish da- vomida ko’`plab yangi faktlarni va metodlarni kashf qildilarki, shubxasiz bular ma- tematikani rivojlantirish uchun katta qissa qo’`shdi. Ba’zi xususiy qollar uchun muammoni qal qilishga erishdilar. Jumladan, o’ippokrat masalasi. 1.Diametrga tiralgan va radiusi 2 r ga teng yaproqcha. Bunda yaproqcha yuzi diametri gipotenuza vazifasini bajaruvchi teng yonli to’`¼ri burchakli uchburchak ASV yuziga teng, ya’ni:
S ADB yaproіcha =S ACB
2.ASV-to’`¼ri burchakli uchburchak. Uchburchak tomonlarini diametr qilib
21
aylanalar yasalgan. U qolda katetlarga tiralgan yaproqchalar yuzalarining yi¼indisi ASV uchburchak yuziga teng, ya’ni: S AEB +S BCF
=S ABC
3.Tomonlari 1, 1, 1, 3 bo’`lgan trapetsiyaga chizilgan tashqi aylana, 3 tomonni esa vatar qilib, boshqa 3 ta segmentga o’`xshash segment yasaymiz. Natijada qosil bo’`lgan yaproqcha yuzi trapetsiya yuziga teng, ya’ni: S ADCB yaproіcha =S ABCD trapetsiya.
1-rasm
Bunda o’ippokrat “O’xshash segmentlar yuzalarining nisbati ular tiralgan di- ametrlar nisbatining kvadratiga proportsional” degan teoremaga asoslangan. Bun- day yaproqlar soni qancha degan savolga javob ochiq qolaveradi. 1840 yilda nemis matematigi Klauzen yana 2 ta yaproqcha topadi. XX asrda sovet matematiklari Chebotarev va Dorodnovlar tomonidan to’`liq javob topildi, ya’ni agar yaproqcha- larning tashqi va ichki yoylarining burchak qiymatlari o’`zaro o’`lchamli bo’`lsa, u qol- da masala echimga ega, aks qolda yo’`q. Shunga ko’`ra 2 1
1 3 2 5 1 5 3 , , , ,
bo’`lib, boshqa ya- proqchalar kvadratlanmaydi. Masalaning qo’`yilishining o’`ziyoq bizda uni chiz¼ich va tsirkulь yordamida qal qilib bo’`lmasligini anglatadi. o’ippiy usuli. Faraz qilaylik AVSD to’`¼ri to’`rtbur- chakda VS tomon AD bilan ustma-ust tushguncha o’`ziga parallel qolda siljisin. Shu bilan bir vaqtda AV tomon A uch atrofida soat strelkasi bo’`yicha AD bilan ustma-ust tushguncha 2-rasm aylansin. Bu ikki tomon kesishish nuqtalarining geometrik o’`rni kvadratrisa deb ata- luvchi egri chiziqni beradi. Bu egri chiziqning mavjud bo’`lishi burchakni ixtiyoriy bo’`lakka bo’`lishni AV (yoki SD) kesmani shuncha teng bo’`lakka bo’`lish masalasiga keladi. o’ nuqta
2 kvadratrisa bilan AD tomonning kesishish nuqtasi qo’`shimcha ravishda aniqlangan. Boshqa misol (orasiga qo’`yish usuli). Bu usulda uchlari berilgan chiziqlarda yotuvchi va berilgan nuqtadan o’`tuvchi (yoki davomida) kesmani yasash tushuniladi. Orasiga qo’`yiluvchi kesma DE=2AV. 3-rasm
22
Bunda DF=FE=AB, ABF= AFB=2 AEF=2 CBD, CBD= 1 3 ABC. Orasiga qo’`yiluvchi kesma oldindan chiz¼ichga belgilab qo’`yilgan va u mexanik ra- vishda qo’`z¼almas nuqta atrofida qarakatlangan, bunda belgining biri bir chiziqdan chiqmasdan ikkinchi belgi ikkinchi chiziqqa tushguncha qarakatlangan. Masalani qal qilishga ko’`p urinishlar bo’`ldi. Faqatgina X asrga kelib uchinchi da- rajali tenglamaga kelishi ma’lum bo’`lib qoldi. ªat’iy isboti esa Vantsel tomonidan berildi. Ko’`rdikki, antik davr matematiklari bu muammolarni qal qilish uchun ko’`p uringanlar, ammo matematik ma’lumotlarni etarli bo’`lmagani uchun oxiriga etkaza olmaganlar. Shunga qaramay, ular matematikani rivojlanishi uchun katta qissa qo’`shdilar. Yangi ma’lumotlar va yangi metodlarni yaratdilar.
Tekshirish savollari: 1. Kubni ikkilantirilishini izoxlang. 2. Burchakni uchga bo’`lishini izoxlang. 3. Doirani kvadratlash qaqida nimalar bilasiz ? 4. Muammolarni bundan keyingi qal qilinishi qaqida nimalar bilasiz?
Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling