Педагогика ва Психология соҳаларидаги инновациялар

10
BIXEVIORIZM - PSIXOLOGIYA TARIXIDA TUB BURILISH: YUTUQ VA 
KAMCHILIKLAR
Utayeva Shahodat Salovatovna
1-umumiy o‘rta ta’lim maktabi tarix fani o‘qituvchisi
Samarqand viloyati Oqdaryo tumani 
Annotatsiya: Ushbu maqolada psixologiya tarixida inqilob yasay olgan bixeviorizm yo‘nalishi 
haqida bayon etilgan. bu yo‘nalishning yutuqlari, kamchiliklari ko‘rsatib o‘tilgan. Shuningdek, 
bixeviorizmda shaxs tushunchasi haqida ma’lumot berilgan.
Kalit so‘zlar: Bixeviorizm, Jon Lokk, 1913-yil, Jon Uotson, xulq-atvor, “ruhsiz psixologiya”, 
E.Torandayk
Insonning rivojlanib borishi muhim jarayon. Ma’limki inson hayoti davomida ruhiy va jismoniy 
jihatdan o‘zgarib boradi, shaxs sifatida voyaga yetdi. Aynan insonning shaxs sifatida voyaga 
yetishida bir qancha omillar ijobiy yoki salbiy ta’sir etadi. Masalan irsiy, muhit, tarbiya kabi 
omillar. Mana shunday insonni bilishga intilish psixologoya fanining vujudga kelishiga va unda 
ko‘plab yo‘nalishlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Shunday oqimlardan biri bixeviorizmdir.
bixeviorizm XIX - XX asrlarda Amerikada vujudga kelgan. Lekin aslida bu oqimning ildizi 
XVII asrda yashagan buyuk ingliz faylasufi Jon Lokk ta’limotiga borib taqaladi. Lokk “tug‘ma 
g‘oyalar” va axloq tamoyillari haqidagi nazriyalarni tanqid qilib, barcha g‘oyalar ikkita asosiy 
manba – tashqi tajriba (sezgi) va ichki tajriba (refleksiya)dan kelib chiqadi, deydi. Aynan Jon 
Lokkning tashqi tajribaning manbaini sezgi a’aolarimizga ta’sir etuvchi obyektiv reallik tashkil etishi 
haqidagi nazariyalari bixeviorizmning asosida yotadi. bixeviorizm – (inglizcha behavior – hatti-
harakat, xulq) psixologiyadagi bir oqim. bixeviorizm atamasini 1913-yilda amerikalik tadqiqotchi, 
psixolog Jon Uotson fanga olib kirgan. keyinchalik bu oqim b.Skinner va E.Torandayklar 
tomonidan rivojlantirilgan. dastlab bixeviorizm hayvonlar psixikasini ekspimental tadqiq etish 
negizida vujudga kelgan. keyinchalik bu tajribalar insonlarda sinab ko‘rila boshlangan. 
Bixeviorizm o‘ta amaliy yo‘nalishga ega bo‘lgan oqim bo‘lib, u inson psixikasining faqat 
tashqi tomondan ko‘rinishi mumkin bo‘lgan ya’ni nutq, hatti-harakat, xulq-atvor kabi holatlarini 
o‘rganadi. bixeviorizmda inson ongi tahlil qilinmaydi. Ong birlamchi emas. chunki ongni 
obyektiv o‘rganib bo‘lmaydi. Insonning hatti-harakati, tashqi ta’sirlarga beradigan reaksiyasi 
o‘rganiladi. Shu orqali shaxs tashqi muhitga moslashadi deb tushuntiriladi. Insonning ichki 
ruhiyati, emotsiyalari e’tiborga olinmaydi. 
E. Torandayk fikriga ko‘ra, shaxsning barcha xususiyatlari, jumladan, ong va aqliy xususiyat 
ham nasldan naslga o‘tadi. bixevioristlar tarbiyaning shaxs rivojlanishiga ta’sirini inkor etadilar. 
Ularning fikriga ko‘ra inson tug‘ilishi bilan unda nafas olish, yutish, uxlash kabi reflekslar mavjud 
bo‘ladi. Insondagi qolgan barcha reflekslar, xulq-atvor va hatti-harakatlar atrofni kuzatish natijasida 
vujudga keladi. Natijada inson ongi ikkinchi darajali deb qaraladi. hatto shuning uchun ham bu 
oqimga psixolog N.N.Lange tomonidan “ruhsiz psixologiya” deb ta’rif berilgan.
bixeviorizm oqimi juda ko‘p olimlar tomonidan tanqidga uchragan. hatto sobiq sovet tuzumi 
davrida butunlay qoralangan. Ammo bixeviorizmning vujudga kelishi psixologiya tarixida keskin 
burilish yasay oldi. chunki psixologiya endi faqatgina inson ongini o‘rganadigan fan emas balki, 
uning xulq-atvorini ham o‘rganishi mumkinligini isbotlab bera oldi. bixeviorizm yo‘nalishining 
o‘zi ham bir necha oqimlarga bo‘linib ketgan. hozir ham bu oqimni yoqlaydigam olimlar talaygina.
Tanqidlarga qaramasdan bixeviorizm oqimi bir qancha yutuqlarga erisha oldi. bular: 
- Psixologiyani inson ongini o‘rganishdan uning xulq-atvorini o‘rganishga qarata oldi;
- Psixologiyaga obyektiv kuzatish, tajribaviy eksprementlar o‘tkazish kabi metodlarni olib 
kirdi;
- Psixologiyaga obyektiv qarashni o‘rgatdi;
- Tashqi ta’sirlarni nazorat qilish orqali shaxs xulq-atvorini o‘zgartirish mumkin ekanligini 
isbotladi;
- bixeviorizm antropolgiya, lingvistika, sotsiologiya, fiziologiya kabi fanlarning rivojlan-
ishiga katta hissa qo‘shdi;
- bixevionistlarning hayvonlar ustida o‘tkazgan tajribalaridan ruhlangan buyuk rus fiziologi 
I.P.Pavlov odamlarda shartli va shartsiz relekslar mavzusini o‘rgandi va hatto Nobel mukofoti 
lauriyatiga aylandi.

---

246
10
Jon Uotson va uning izdoshlari bixeviorizmni har qancha rivojlantirishga, psixologiyaga yangi 
yo‘nalish sifatida olib kirishga harakat qilmasin, ammo bu yo‘nalish talaygina kamchiliklarga ham 
ega edi:
- Shaxsni o‘rganishda xulq-atvor birinchi darajali deb qaralgan. Shaxsning kuzatish mumkin 
bo‘lmagan psixik holatlari (his-tuyg‘ular, emotsiyalar va b.q) to‘liq rad etilgan;
- hayvonlar ustida o‘tkazilgan tajribalar to‘g‘ridan to‘g‘ri insonlarga tadbiq etilgan;
Umuman olib qaraganda har qancha tanqidlarga uchramasin bixevionistlar psixologiya 
tarixida tub burilish yasay oldi. Psixologiya faqat inson ongini emas balki, uning harakatlarini ham 
o‘rganishi kerakligini ko‘rsatib berdi. Empiristik psixologiyaning haqiqiy davomchilari bo‘la oldi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. haydarov f., Jo‘rayev N., Tojiyeva S. Psixologiya tarixi. T.: 2003. 43-44 b
2. Abdullayeva Sh., Sodiqova A. Yangi pedagogik texnologiyalar. T.: 2009. 47 b
3. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. T.: “O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi” davlat ilm-
iy nashriyoti, 2 t. 2001. 64 b

---

247