Педагогика ва Психология соҳаларидаги инновациялар

(Jamol Kamol)
San’at—badiiy ijodiyot va uning har bir ayarim sohasi; yuksak mahorat;amaliy-tatbiqiy 
sohalarning o‘ziga xos ish uslubi.
Abstraksionizm—san’atda real borliqni aks ettirishdan vos kechuvchi predmet yoki hodisalarni 
shartli chiziqlar, nuqtalar va shakllar bilan tasvirlashga intiluvchi farmalistik oqim.Prezidentimiz 
Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: ”Adabiyot,san’at va madaniyat yashasa, millat va xalq 
butun insoniyat bezavol yashaydi”.Muammolar bor ekan,albatta, uning yechimi ham mavjud. 
faqat inson uni bartaraf etish yo‘llarini bilsa bas.bu yo‘lda sizga adabiyot mayoq bo‘ladi. 
Ababiyot—muammolar yechimi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati:
1. A.hojiyev, A.Nurmonov va boshqalar.”hozirgi o‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati”. 
“Sharq”,- T.:2001
2. O‘zbek xalq maqollari.”Sharq”.—T.:2016
3. Q.Yo‘ldashov, V.Qodirov,J.Yo‘ldoshbekov. “9-sinf uchun darslik”.—T.:2019

---

19
10
ARALIQTAN OQITIW TÁLIMI TEXNOLOGIYASI.
 J. U. Tilepov, A. A. Jumamuratova – Ózbekstan Respublikası 
IIMniń Qaraqalpaq akademiyalıq liceyi oqıtıwshıları.
[phone], [phone] [e-mail]
Annotaciya. Aralıqtan oqıtıw tálimi – jańa hám bir qansha rawajlanǵan oqıtıw forması 
esaplanadı. bul usıldıń túrli oqıw orınlarına engiziliwi oqıwshı hám oqıtıwshılardı dúnyanıń 
jetekshi oqıw orınlarınıń joqarı sapalı ilimiy ádebiyatları, oqıw – metodikalıq islenbeleri, ilimniń 
sońǵı jetiskenliklerinen jaylasıw ornına qaramastan paydalanıw múmkinshiligine iye boladı. 
Aralıqtan oqıtıw tálimi oqıtıwshı hám qánigelerdiń waqtın únemlep, materiallıq qızıǵıwshılıǵın 
asırıw menen birge óz betinshe tálim alıw ushın keń imkániyat jaratıp beredi.
Tayanısh sózler: moderator, aralıqtan oqıtıw tálimi, tyutor, internet, konsorsium, jáhán xabar 
tálim tarmaǵı, fasilitator, faks, videokonferenciya.
házirgi waqıtta xabar kommunikaciyalıq texnologiyalarınıń tez rawajlanıwı tálim procesinde 
olardan paydalanıw ushın qolaylı imkaniyatlardı jarattı. Zamanagóy xabar hám kommunikaciya 
texnologiyaları qurallarınıń tálim procesine kirip keliwi dástúriy oqıtıw usıllarına qosımsha 
ráwishte jana oqıtıw forması - aralıqtan oqıtıwdıń jaratılıwına túrtki boldı. 
Sonıń menen birge házirgi waqıtta dúnya júzinde koronavirus pandemiyasına baylanıslı 
karantin dáwirinde aralıqtan oqıtıw táliminiń zárúrligi jánede artıp barmaqta. derlik barlıq oqıw 
orınları aralıqtan oqıtıw tálimine ótti. bul jaǵday aralıqtan oqıtıw táliminıń áhmiyetliligin jánede 
asırıp, bul tálim túrine kúshli itibar qaratıwdı talap etpekte. Rawajlanǵan shet mámleketler 
aralıqtan oqıtıw tálimi boyınsha bay tájiriybege iye. Ózbekstanda házirgi waqıtta aralıqtan oqıtıw 
tálimin qollanıwǵa úlken itibar qaratılmaqta. Internet texnologiyasın qollanıwǵa tiykarlanǵan 
aralıqtan oqıtıw tálimi jáhán xabar tálim tarmaǵına kiriw imkanın beredi.
Aralıqtan oqıtıw tálimi túsinigine tómendegishe tárip beriwimiz múmkin. Tıńlawshıǵa óziniń
óz betinshe úyreniw processlerinde orın, waqıt, úyreniw tezligi hám bahalaw boyınsha ham taǵı 
basqa tárepleri boyınsha belgili erkinliklerdi beriw imkaniyatı menen támiyinlewdi qadaǵalawda 
hám oqıtıwshı hám úyreniwshi derekleri arasındaǵı baylanıs aldınǵi informasiyalıq hám qatnas 
texnologiyalarınan paydalanıwǵa qaratılǵan tálim sisteması esaplanadı.
Aralıqtan oqıtıw tálimi tálim alıwshı hám tálim xızmetlerin shólkemlestiriwshi subektler
arasındaǵı qaytar baylanıstı júzege keltiredi. bunda tálim alıwshılar ózleri ushın qolay waqıt,
jaǵdayda pochta, faks, kompyuter járdeminde oqıtıwshılarǵa qadaǵalaw jumıslarıniń islenbelerin, 
proektlerin jiberedi. Tekserilgen qadaǵalaw jumısları qayta baylanıs principine muwapıq tálim 
alıwshılarǵa jiberiledi. Nátiyjede shaxslar aralıq múnásibet subekt-subekt baylanısı júzege keledi.
Aralıqtan oqıtıw tálimi tálim alıwshılar hám oqıtıwshılardıń bir-biri menen hám de oqıtıw 
quralları menen óz-ara tásiriniń maqsetke baǵdarlanǵan interaktiv procesinen ibarat. bunda tálim 
procesi olardıń geografiyalıq jaylasıwına baylanıslı bolmaydı. Tálim procesi kishi sistemalardan 
ibarat bolıp, onda oqıtıw mazmunı, maqseti, metodları, quralları, shólkemlestiriw túrleri, 
qadaǵalaw sıyaqlı elementlerdi ózine qamtıp alǵan pedagogikalıq sistemada bolıp ótedi. 
Aralıqtan oqıtıwdıń xabar - tálim ortalıǵı maǵlıwmatlardı jetkerip beriw quralları, xabar 
resursları, óz-ara qatnas jazbaları, paydalanıwshılardıń tálim alıwǵa bolǵan zárúrliklerin 
qandırıwǵa baǵdarlanǵan shólkemlestiriwshilik –stillik támiynat hám basqalardıń sistemalı-
shólkemlestiriwshilik komplekslerinen ibarat. bul sistema óz betinshe bilim alıw principine 
tiykarlanǵan tálim procesiniń jańa sisteması esaplanadı. 
Aralıqtan oqıtıw táliminde oqıtıwdıń dástúriy usıllarınan paydalanıw, turaqlı jaǵdayda oqıw 
imkaniyatına iye bolmaǵan, den sawlıǵı jagdayları sebepleri shegeralanǵan shaxslar, kadrlardı 
qayta tayarlaw hám olardıń qánigeligin asırıw kurslarınıń tıńlawshıları, ekinshi qánigelikti 
iyelewdi qálewshi qánigelerge júdá qolay imkaniyat jaratıp beredi. 
Aralıqtan oqıtıw táliminde reproduktiv, mashqalalı jazba, evristikalıq hám ilimiy izleniw 
metodları qollanıladı. bul sistemada oqıtıw quralları sıpatında kitaplar, didaktikalıq materiallar,
kompyuter oqıtıw sistemaları, audio hám video oqıw xabarları, maǵlıwmatlar bazası, radio, 
televideniye, videoproektor, kompuyter, internet tarmaǵı hám basqalardan paydalanadı. Oqıw 
barısında bir tıńlawshınıń ornına basqa tıńlawshı qatnasıwı, onıń ornına qadaǵalaw tapsırmaların 
tapsırıwınıń aldın alıw ushın aralıqtan oqıtıw sistemasında baqlaw video konferenciyaları 

---

20
10
shólkemlestiriledi. Aralıqtan oqıtıw sistemasına kóre sabaqlar lekciya, seminar, laboratoriya 
shınıǵıwı, imtixan, óz betinshe jumıs, kurs jumısı, qadaǵalaw jumısları sıyaqlı formalarında 
ótiw múmkin.
Videokonferenciyalar - bul adamlar arasında maǵlıwmat almasıw ushın jańa imkaniyatlardı 
ashıwǵa imkan beretuǵın baylanıs túrlerinen biri esaplanadı. búgingi kúnde videokonferenciyalar 
janlı sáwbetke uzaq aralıqta bolǵan adamlardıń qatnasın maksimal dárejede alıp baradı hám 
sáwbetlesin viziualizaciya qılıw arqalı qabıl etiw dárejesin asıradı. 
Aralıqtan oqıtıw tálimin shólkemlestiriwde oqıtıwshılardıń xızmeti tek ǵana oqıw xabarların 
uzatıw menen sheklenbeydi, sonlıqtan bul túrdegi tálimdi shólkemlestiriwge bir neshe qániygeler 
qatnasadı. Olar tómendegiler:
• Oqıtıwshı - aralıqtan oqıtıw tálimin shólkemlestiriwde paydalanılatuǵın oqıw metodikalıq 
qollanbalardıń avtorı.
• Moderator - aralıqtan oqıtıw táliminde ótkerilip atırǵan trening, forum, dóńgelek stol 
átirapındaǵı sáwbet hám seminarlarǵa basshılıq etiwshi basqarıwshı pedagog.
• Tyutor (lat. “tutorem”) - oqıw barısı ushın interaktiv metodlardı tańlawshı, oqıtıwshı 
menen tıńlawshı arasındaǵı baylanıstı ornatıwshı uztaz.
• Edvayzer (fr. “advisor”- oylawshı) kurs jumısı, pitkeriw qánigelik jumıslarınıń tıńlawshı 
tárepinen jeke, óz betinshe orınlawı waqtında metodikalıq járdem beretuǵın másláhátshi.
• fasilitator (ingl. “facilitator”-qolay, jeńil) - aralıqtan oqıtıw tálimi xızmetinen paydalanıp 
atırǵan toparlardıń xızmeti nátiyjesin tapsırmanıń, mashqalanıń ilimiy sheshimin tabıwǵa 
baǵdarlawshı, toparlar iskerliǵin ádil bahalawshı pedagog.
• Invigilator - aralıqtan oqıtıw tálimi tiykarında shólkemlestirilgen oqıtıw nátiyjelerin 
qadaǵalawshı pedagog.
házirgi waqıtta rawajlanǵan mámleketlerde keń túrde qollanılıp atırǵan aralıqtan oqıtıw tálimi 
modelleri haqqında toqtap ótemiz:
1. birlemshi model – ol tek ǵana aralıqtan oqıtıw tálimin shólkemlestiriwge xızmet qıladı, 
oqıtıwshı hám tıńlawshılar oqıw xızmetiniń metod, forma hám quralların erkin tańlaw huqıqına 
iye, waqıt hám oqıw kestelerine qatań shegaralar qoyılmaydı, aymaqlar boyınsha oraylar 
shólkemlestirilgen bolıp, ol jerde tınlawshılar oqıtıwshılardan másláhátler alıw, juwmaqlawshı 
imtixanlardı tapsırıw imkániyatına iye boladı. 
2. Ekilemshi model – bunda tálimniń bir bólimi joqarı oqıw orınlarında, bir bólimi aralıqtan 
oqıtıw tálimi dástúri tiykarında shólkemlestiriledi, hár eki jaǵdayda da sabaq kesteleri, oqıtıw 
dástúrleri, imtixanlar, bahalaw kriteriyaları bir qıylı boladı, tiykarǵı itibar ámeliy tájiriybelerge, 
pedagogikalıq innovaciyalardı izertlewge qaratıladı.
3. Aralas model - aralıqtan oqıtıw táliminiń túrli formaları, bir neshe formalardıń 
integraciyasına tiykarlanǵan model, tálim alıwshılar aralıqtan oqıtıw tálimi kursları hám universitet 
dástúrlerin parallel ráwishte ózlestiredi, dástúriy kurslar arqalı virtual seminar, prezentaciya hám 
video-lekciyaǵa tiykarlanǵan sabaqlar shólkemlestiriledi.
4. konsorsium-(lat.“consortium”-sheriklik) aralıqtan oqıtıw tálimin shólkemlestiriwshi eki 
universitetten ibarat birlespe, universitetler oqıw materialların óz ara almastıradı yaki belgili 
wazıypalardı óz ara bólisip alǵan jaǵdayda orınlaydı, máselen bir universitet aralıqtan oqıtıw 
tálimi ushın oqıw materialların tayarlasa, ekinshisi virtual oqıw toparların oqıtıwshılar menen 
támiynleydi.
5. franchayzing – (ingl. “franchise” - licenziya) óz ara sherik universitetlerdiń bir-birine 
ózleri tárepinen shólkemlestiriletuǵın aralıqtan oqıtıw tálim kursların shólkemlestiriw huqıqın 
beriwi, bul model tiykarında tálim alıwshılar belgili universitette bilim alsa da, konsorsiumge óz 
ara jetekshi joqarı oqıw ornınıń student alatuǵın kólemde sapalı tálim xızmetlerinen paydalanıw 
huqıqına, qalaberse olar siyaqlı diplomǵa iye boladı.
6. Validatsiya – (ingl. “validation” – qandırıw) tálim ónimi, tálim xızmetleri yaki tálim 
sisteması paydalaniwshıları zárúrliklerin qandırıw, aralıqtan oqıtıw tálimininiń keń tarqalǵan 
bul modeline kóre óz ara sherik oqıw orınları teńlik principine muwapıq aralıqtan oqıtıw tálimin 
birgelikte shólkemlestiriw boyınsha kelisip aladı, olardıń biri diplom validatsiyası, ekinshisi oqıw
kursları, dástúrlerin akkreditaciya qıladı, úshinshisi úlgidegi diplom, sertifikatlar beriw ushın 
juwapker boladı. 
7. Uzaqlastırılǵan auditoriyalar - bunda xabar texnologiyaları hám innovaciyalıq xarakterdegi
tálim quralları keń paydalanıladı, bir joqarı oqıw ornında shólkemlestirilip atırǵan oqıw kursları, 

---

21
10
seminarlar onnan uzaq aralıqta jaylasqan oqıw orınlarınıń auditoriyalarına telekommunikaciya 
quralları arqalı sinxron radioesittiriw, telekórsetiw, videoanjuman kórinisinde uzatıladı, oqıtıwshı 
bir waqıttıń ózinde tińlawshılardıń úlken auditoriyası menen isleydi.
8. Proektler - mámleketlik tálim yaki ilimiy izertlew dástúrleri sheńberinde keń qamrawlı 
proektti ámelge asırıw ushın alıp barıladı, bunda tiykarǵı itibar oqıw materialların tayarlawshı 
jetik qánigeler, aralıqtan oqıtıw tálimi kursların shólkemlestiretuǵın oqıtıwshılar, alımlardan 
ibarat ilimiy metodikalıq oraydı qáliplestiriwge qaratıladı.
Aralıqtan oqıtıw tálimi tıńlawshıǵa unamlı tásir etip, ózin-ózi shólkemlestiriwde, bilim 
alıwǵa umtılıwda, kompyuter texnikası menen islew hám óz betinshe tapsırmalardı sheshiwde 
onıń dóretiwshilik qábiletin rawajlandıradı. Aralıqtan oqıtıw tálimi sapası boyınsha kúndizgi 
tálimnen nátiyjeliligi boyınsha qalıspaydı.
Aralıqtan oqıtıw usılı oqıtıwshılardıń aldına jańadan-jańa áhmiyetli wazıypalardı qoymaqta. 
Sebebi oqıw materiallarınıń turaqlı toltırılıp barılıwı, tálim beriwshilerdiń dóretiwshilik jantasıwı 
hámde jańalıqlar menen óz tájiriybesin asırıwları hám bul kórsetkishlerdi jáhán ilimi jetiskenlikleri 
menen muwapıqlastırılıp barıwları talap etilmekte. 
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1. X.N.Avliyokulov, M.Musayeva., “Pedagogik texnologiya” –T.: 2012.
2. M.U. dexkanova, k.L. Axmetova “Ta’lim texnologiyalari”. T-2019
3. Muslimov. N.A, Usmonboeva M.h, Sayfurov d.M., Tu’raev A.b. “Innavatsion ta’lim 
texnologiyalari”. Т-2015

---

22