"pedagogika va psixologiya" fanidan tayorlagan

---

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI 
TATU QARSHI FILIALI 
TT-11-20 GURUH TALABASI 
 “PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA” 
FANIDAN TAYORLAGAN 
5-MUSTAQIL ISHI 
Topshirdi: Shuhrat T 
Qabul qildi: Jasanova Y. 
QARSHI-2022
 

---

Mavzu: Kasbiy qobiliyatlarni shakllantirish. 
Reja: 
1. Kasbiy qobiliyat 
2. Kasbiy qobiliyatni aniqlash 
3. Kasbiy maslahat berish uchun ishlatiladigan testlar. 
Boshqarish qobiliyatini aniqlanishi - bu boshqara olish,rahbarlik qila olish bilan 
bog‘liqdir. Boshqara olishga xos testlar insonni shaxsiy xarakterini va rahbarlik, 
tashkilotchilik qila olishiga xos imkoniyatlami sinab oladi. Vaholanki boshqaruvchi 
- bu lavozimli shaxs bo‘lib, bu lavozimga tayinlanadi va boshqarishga huquqi 
bo‘lgan javobgar shaxs hisoblanadi. Shuning uchun ham bu shaxs boshqarish 
qobiliyatiga ega bo‘lishi va quyidagi jarayonlarda ko‘rinadi: 
-Mustaqil ravishda qaror qabul qila olish; 
-Tahlil qila olishlik qobiliyati, bu esa uni kelajakni ko‘ra olishga xizmat qiladi. 
-Ishbilarmonlik qobiliyatiga ega bo‘lib, o‘z maqsadlarini egal- lashga, o‘ziga xos 
qaytarilmas g‘oyalarga va bir xil bo‘lgan qarorlarni qabul qila olishlik, ulami 
tavakkal qilish bilan bog‘liqligi va bu ta- vakkallami boshqara olishlik. 
-rivojlangan intellekt, rivojlangan intuitsiyaga, ijod qilishga qobiliyati bo‘lishi. 
Bulardan tashqari boshqaruvchi tashkilotehilik, kirishuvchanlik, muloqot qila 
olishlik, ilmiy - texnik, pedagogik, matematik qobil- iyatlarga ega bo‘lishi zarur. 
Boshqaruvchida shunga mos malaka, tayyorgarlik, ishlab chiqishdagi va kasbdagi 
malaka, shuningdek shaxsning ma’lum bir yo‘nalishi va individual - psixologik xu-
susiyatlari ham bo‘lishi zarur. 

---

Boshqaruv faoliyati amaliyotida odamlami ishontira olishlik, ay- niqsa katta 
sonli odamlarini ishontira olishlik qobiliyati ham bo‘lishi kerak bo‘ladi. 
Boshqarish qobiliyatiga qaratilgan testlar bu insonni boshqara olish qobiliyatini 
shaxsiy xarakterlaridan kelib chiqqan holda va rah- barlik, tashkilotehilik ishiga 
intilishlarini ko‘rsatib beradi. Buning uchun esa insonga katta malaka, bilim va 
ko‘nikmalar kerak bo‘ladi. Bu boshqarish kasbning “inson - inson” ko‘rinishiga 
tegishli bo‘lib, boshqaruvchidan o‘zigaxos ko‘p talablami qo‘yadi. Bu har xil da- 
rajadagi rahbarlar, ya’ni boshqaruvchi, master, kadrlar bilan bog‘liq rahbarlar va shu 
kabilarga xosdir. 
Ijodiy imkoniyatlami baholash: Ijodiy imkoniyatlami diagnostika qilsh: 
Ijodiy imkoniyatlami baholash - inson rivojlanishidagi muhim davr hisoblanadi. 
Muhim ilmiy muammolami, nazariyalami yechish, kashf qilish va ixtiro qilish, 
badiiy asarlami yaratish -bu inson ijodiy faoli- yatining natijasidir. Insonlami 
individual xususiyatlari ko‘pgina kasblar uchun ma’lum bir ahamiyatga ega bo‘ladi. 
0‘zi egallagan kasb sohasida natijali ishtirok etish uchun ularga ijodiy yondo- shish 
zamr bo‘ladi. 
Ijod - bu eng awalo ruhlantiruvchi mehnat, insondan kuchli jismoniy va 
ma’naviy kuch sarf qilishni talab qiladigan jarayondir. Ma’lumki har qanday inson 
ijodkorbo‘lishi yoki mehnatkash bo‘lishi qiyin, chunki bu juda murakkab jarayon 
bo‘lib, insonni butun bir holda egallab olib uni fikrlarini, vaqtini va boshqa 
jarayonlarni boshqaradi. “Ijodiy tafakkur”, “ ijodiy mehnat” lami mashq qildirish 
“emotsional boy” shaxsga tegishli bo‘ladi. Insonning ijodiy faoliyati uning 
malakalarini boyib borishi bilan, boshqa insonlaming malakalarini o‘ziga singdirishi 
bilan o‘sib boradi. Ijodiy fikrlami asosi bo‘lib motivlar yotadi va ulaming sifati 
ijodkoming ottirgan bilimlari va malakalari bilan bog‘liqdir. Agarda insonda 
bilishga ehtiyoj bo‘lmasa, u holda ijodiy faoliyatga ham umid bog‘lamasa bo‘ladi. 
Ijodkor insonga tegishli bir qancha asosiy sifatlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: 

---

-Mehnatsevarlik, ishga nisbatan diqqatli bo‘lish va ijodiy munosabat; 
-Mustaqlligi, bajamvchanligi, harakatchanligi. 
-Bilim va umumiy madaniyat. 
-Intuitsiya va aqlning egiluvchanligi. 
-Ishni tashkil qila olishlik va malakani, rivojlantirish. 
-To‘g‘rilik, o‘ziga nisbatan talabchanlik, ishonch. 
0‘ziga bo‘lgan ishonchga baho: 0‘ziga bo‘lgan ishonchning diagnostikasi: 
0‘ziga bo‘lgan ishonchni bo‘lishi kasb tanlovchi uchun juda zarur bo‘lgan 
jarayondir. Bu jarayon o‘ziga ishonmagan odamni o‘ziga ishonchni bo‘lishini 
tarbiyalash va o‘ziga beriladigan ba- honi yuqori bo‘lishiga olib keladi. Insonni 
o‘ziga bo‘lgan bahoni o‘rganuvchi psixologik test shaxsni ijtimoiy - psixologik 
xarak- terlash uchun zarurdir. 
0‘ziga bo‘lgan ishonchni baholashga qaratilgan juda ko‘p kriteriyalar bor. Bular 
xulq - atvor bilan bog‘liq, emotsional, kog- nitiv, sotsial - psixologik tomonlardir. 
0‘zida ijobiy tomonlami yaratish uchun boshqalarga ijobiy, g‘amho‘rlik bilan 
bog‘liq tomonlami ko‘rsata olish kerak bo‘ladi. Bu jarayondan rolli o‘yinlardan, 
modellashtirilgan sharoitlardan foydalanish mumkin.Bular ma’lum bir murakkab 
sharoitlami vujudga keltiradi va shu holatlardan chiqib keladi. 
0‘ziga ishongan odam har qanday holatda yutuqqa ega bo‘lishiga va uni 
egallashga intiladi. Bu sohada o‘tkaziladigan testlar, treninglar insonni o‘ziga 
ishonchni bo‘lishini ta’minlaydi. 
Menejerlik qobiliyatini aniqlanishi: 
Hozirgi vaqtda korxonani, tashkilotni boshqara oladigan va uni faoliyatini 
tashkil qila oladigan yaxshi mutaxassislarga talab o‘sib bormoqda. Menejerlar 
boshqaruv - xo‘jalik rahbarligida keng mustaqillikni egallaydilar, ayniqsa muhim 

---

iqtisodiy va mablag‘ ma- salalarida. Misol uchun, personallami boshqarish bu juda 
murakkab faoliyat bo‘lib, har xil faoliyat turlari qamrab olinadi. 
Menejeming tashkilotehilik qobiliyati o‘zida quyidagilami qamrab oladi: 
Boshqa odamning psixologiyasini chuqur va tez tushunib olish qobiliyati, uning 
qobiliyatlarini tashkilot manfaatlariga qarata olish; 
Odamlami ruhiyatiga ta’sir eta olish qobiliyati, ulami birlashti- rish, yo‘naltirish 
va kollektivning kuchini yo‘naltirib tura olishlik; 
Tashkilotehilik ishiga qiziqishi - barqaror qiziqish va unga psixologik tayyor 
bo‘lish, uni bajarishga bo‘Igan ehtiyoj; 
Ma’lum bir qobiliyat haqida ma’lumotlarga ega bo‘lish, bu hol- da menejerlik 
haqida, kadrlami tanlash va joyiga qo‘ya olishlikni to‘g‘ri tashkil etish; 
Bu qobiliyatlami rivojlantirish bilan bog‘liq bilimlami o‘zlashtirishdan tashqari 
quyidagi sifatlarga ham ega bo‘lib borish zarur: qat’iyatli bo‘lish, talabchan bo‘lish, 
maqsadga intiluvchan bo‘lish, harakatchan bo‘lish, uzoqni ko‘radigan bo‘lish, 
mustaqil bo‘lish, ishbilarmon bo‘lish kabilar. 
Shaxsga xos bo‘lmagan xususiyatlami aniqlash: 
Yutuqqa olib boruvchi motivlarga va muvaffaqiyatsizlikdan qo‘rqishga baho. 
Yutuqqa olib bomvchi motivlarga va muvaffaqiyatsizlikdan qo‘rqishni o‘rganuvchi 
diagnostika. Yutuqqa ega bo‘lishga intilgan kishi o‘zini to‘la imkoniyatlarini shu 
yo‘lda sarflaydi. Kasb tanlashda kishilar noto‘g‘ri kasb tanlab qo‘yishdan 
qo‘rqadilar. Ayrimlar esa o‘z fikriga ega bo‘lib shu fikr uchun barcha choralami 
ko'radi. Bunday holat ko‘pincha yoshlarni kasb tanlash- larida yuz beradi. Shuning 
uchun ulami to‘g‘ri kasb tanlashlariga har xil darajada maslahatlar berilib boriladi. 
Maslahatlar berish uchun esa psixologlar testlardan foydalanadilar. 
Shaxsning irodaviy sifatlariga baho: Shaxsni irodaviy sifat- larini diagnostika 
qilish: 

---

Insonni o‘z irodasini shakllantirishga yordam berish uchun, o‘zidagi irodaviy 
sifatlami tarbiyalash va boshqarish uchun testlardan foydalanish zarur bo‘ladi. Inson 
olib borayotgan ish faoli- yatida insonni irodaviy kuch sarf qilishi zamr bo‘Igan 
jarayondir. Insondan ayrim ishlar uchun ko‘proq iroda kuchi sarf qilinadi. Inson 
o‘ziga xos holda bilim olish uchun, malakaga ega bo‘lish uchun, mehnat qilishi 
uchun, o‘ziga yoqqan ish bilan band bo‘lishi uchun va shu kabilar uchun har doim 
irodaviy kuch sarf qilib tu- radi. Insondagi sabr - toqat, chidam, o‘zini ushlab tura 
olishlik kabi juda ko‘p psixologik sifatlar testlar orqali aniqlanadi. Demak, ko‘rinib 
turibdiki, inson har qanday kasbni tanlar ekan u yerda lining irodasi muhim bir 
psixologik jarayon sifatida kerak bo‘ladi. Bulami o‘lchash va o‘rganish esa kasb 
tanlash uchun juda zarur jarayon hisoblanadi. 
Psixodiagnostika va kasb psixologiyasi masalalari 
Psixodiagnostika bu inson haqidagi kerakli bo‘lgan psixologik ma’lumotlami 
beradi. Kasbiy psixologik diagnostika rivojlanishi, shakllanishi 1849-yilda 
Fransiyada yozilgan “Kasb tanlash bo‘yicha qo‘llanma” kitobini nashr qilishdan 
boshlandi. Keyinchalik birinchi diagnostika qilish metodlari paydo bo‘la boshladi. 
Insonni diagnostika qilish, uning qobiliyatlarini rivojlantirish asosida xususiy masla-
hat beruvchi idoralar shakllandi. Bu Angliyada, AQShda, Fransiyada paydo bo‘ldi. 
G‘arbda bunday tizimni aniq tizimi shakllandi. U o‘ziga uchta bo‘limni qamrab 
oladi. Bular - maktab, mehnat birjasi va psixologik labarotoriyalardir. Bu uchta 
bo‘lim kasbga yo‘naltirish nazariyasini, aniq diagnostik usullami, kasbni insonga 
talabini tahlil qilishni o‘zida qamrab oladi. 
Kasb tanlashning birinchi nazariyalaridan biri bu F. Parsons- ning uchomilli 
modelibo‘lib, uning asosiy holatini F. Parsons 1908 yilda shakllantirdi. Kasbga 
yo‘naltirish ishining uchta fazasi uning asosiy g‘oyasini tashkil etadi: 
Birinchi,kasbga da’vogamining shaxsiy va psixologik qobiliyatlarini o‘rganish; 
Ikkinchi, bu kasbni talablarini o‘rganish va ulami psixologik terminlarda 
shakllantirish; 

---

Uchinchi, bu ikki tomonni taqqoslash asosida kasbni insonga qo‘yadigan talabini 
va insonni shu kasbga xos xususiyatlarini o‘rganiladi. 
Bu nazariya o‘tgan asming 50-yillarigacha hukmron nazariya sifatida bo‘ldi. 
Keyinchalik unga nisbatan tanqidlar ham paydo bo‘ldi. Bunday holatning bo‘lishi 
bu insonlami kasb tanlashga qaratilgan testlarga qattiq berilganligi bo‘ldi. Testlar 
orqali bildirilgan fikrlar qat’iy xukm sifatida qabul qilindi.Bunday izlanishlar va 
amaliy ish- lanmalar kasb qo‘ygan talablardan kelib chiqqan holda insonga ta’rif va 
xarakteristika sifatida berildi. Insondagi mavjud bo‘lgan tabiiylik hisobga olinmadi. 
Insonning individual xislatlari, ya’ni uning tafak- kuri, diqqati, xotirasi, 
reaksiyasining tezligi kabilar hisobga olinmadi. Bu yerda “inson - kasb ’’munosabati 
kasbdan kelib chiqqan holda insonga boTgan yo‘nalish tarzida o‘rganildi. Mana 
shular asosida kasb tanlash va kasbiy mashqlar amalga oshirildi. 
Shuni aytish kerakki,kasb tanlashni uzoq vaqt davomida kasb va individuallik 
o‘rtasidagitalablami mosligini o‘rganishniizlanish asosida o‘rganib keldi. Bunday 
yondoshishni “diagnostik” yondoshuv deb nomlab, uni kasbiy maslahat va kasbga 
yo‘naltirishga tegishli deb baholadilar. Shu bilan birga kasblar dunyosi 
o‘zgaruvchanligi kasblami insonga qo‘yadigan talabi ham o‘zgarib borishini un- 
utdilar. Shu bilan birga insonning individualligi ham xuddi qotib qolgan, 
o‘zgarmaydigan jarayon sifatida qaraldi. Lekin shuni aytish kerakki,qobiliyatlar 
statistika bilan bog‘liq emas, balki bolani tarbiyalash va ta’lim berish bilan 
bog‘liqdir. Bundan kelib chiqqan holda ay-tish kerakki,har qanday diagnostika bu 
“rivojlanish kesi- mini” ko‘rsatadi xolos, u uzoq davom etadigan prognozni 
bermaydi.