Педагогиканинг илмий асослари

Ijtimoiy tarbiya va uning boskichlari. Insoniyatning yashash uchun kurashish va turli tabiiy ofatlardan ximoyalanish yulida olib borgan xarakatlari tarbiya goyalarining shakllanishiga asos bulib xizmat kilgan.
Ibtidoiy jamoa tuzumida odamlarning gurux-gurux bulib xayot kechirishi sababli bolalarga tirikchilik utkazish yulidagi faoliyat (usimlik mevalari, ildizlarini terish, xayvonlarni ovlash)ni tashkil etish borasidagi tajribalarni urgatish gurux a’zolari tomonidan birdek amalga oshirilgan. Bilimlar, aksariyat xollarda, mexnat va uyin jarayonlarida uzlashtirilgan. Mexnat faoliyatini tashkil etish jinsiy xarakterga ega bulganligi bois ugil va kiz bolalarni tarbiyalashda uziga xos jixatlar kuzga tashlangan.
Oila, xususiy mulk va davlatning paydo bulishi ijtimoiy tarbiya mazmunida xam tub uzgarishlarning sodir etilishi, kuldorlarning paydo bulishi olib keldi. Aynan mana shu davrdan tarbiya jamiyatning ijtimoiy talab va extiyojlari asosida yulga kuyila boshladi. Erkin fuxarolarni tarbiyaning maksadi, vazifalari, mazmuni va vositalari borasidagi fikrlar Demokratik, Platon va Aristotellarning asarlarida muxim urin egallagan. Mutafakkirlarning asarlarida ushbu fikrlar mustakil pedagogik nazariya sifatida emas, balki falsafiy xarashlar yoki jamiyatni tashkil etish loyixasining muxim komponenti tarzida bayon etilgan. Ushbu davrda tabiiy-ijtimoiy fanlar tizimi shakllanishi uchun boshlangich asoslar kuyildi.
kuldorlik tuzumida erkin bulmagan kishilar (kullar)ning xak-xukuklari cheklanganligi bois tarbiya tizimi fakatgina kuldorlar, ularning farzandlari uchun xizmat kilgan.
kuldorlik tuzumi urnida shakllangan feodal tuzumda pedagogik goyalar feodallar manfaatini ifoda eta boshladi. Mazkur davr pedagogik jarayonni tashkil etishda diniy goyalar yetakchi urin egallashi bilan tavsiflanadi. Ijtimoiy xayotda diniy muassasalar (/arbda cherkov, Sharkda esa machitlar)ning roli osha borib, bolalarni ukitish va tarbiyalash ishlari asosan shu maskanlarda tashkil etildi. Garchi dunyoviy goyalarni ilgari surish, ilmiy nazariyalarni yaratish va targib etishning din peshvolari tomonidan koralanishi kabi xolatlar xam kuzga tashlangan bulsa-da, ammo savdo-iktisodiy alokalar kulamining kengayishi, tabiiy ofatlarga xarshi keskin chora kurish extiyoji ilmiy bilimlarning rivojlantirish xayotiy zaruriyat ekanligini isbotladi. Insoniyat tarixidan mustaxkam urin olgan Shark Uygonishi deb nom olgan tarixiy jarayon aynan feodal tuzumi – urta asrlar davrida sodir buldi. Sharkda buyuk allomalar - Muxammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Raykon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Axmad al-Fargoniy, /arbda esa T.Mor, T.Kampanella, E.Rotterdamskiy, F.Rable, M.Monten va boshkalar tomonidan xar tomonlama rivojlangan, ruxiy va jismoniy jixatdan soglom, antik dunyo va burjaziya davri yutuklari asosida ilmiy bilimlarni uzlashtira olgan shaxsni tarbiyalash goyasi ilgari surildi va puxta asoslab berildi.
Savdo, xunarmandchilik va manufaktura negizida rivojlanib borayotgan ishlab chixarishni yanada takomillashtirish yulidagi amaliy xarakatlar bu boradagi muvaffakiyat murakkab texnikani boshxara oladigan shaxsni shakllantirish evaziga xal etilishi tasdikladi. Mazkur davrda ilgor, progressiv pedagogik goyalar ilgari surildi. Aksariyat goyalar mazmunida bilim olishga nisbatan ijtimoiy tenglikni xaror toptirish borasidagi xarash uz ifodasini topdi.
Aynan shu davrda pedagogika fani asoslari muayyan tizimga solindi va ilmiy jixatdan asoslandi. Bu urinda pedagogika fani rivojiga uzining munosib xissasini kushgan mutafakkirlar: /arbda - Y.A.Komenskiy, D.Didro, J.J.Russo, F.Gerbart, V.V.Disterveg, K.D.Ushinskiy, A.S.Makarenko, V.A.Suxomlinskiy, Sharkda I.Ibrat, S.Siddikiy, A.Shakuriy, S.Ayniy, A.Avloniy, A.Fitrat, X.X.Niyoziy, M.Abdurashidov, M.Bexbudiylar shaxsga ta’lim berish va uni tarbiyalash borasidagi xarashlarni yanda boyitdilar xamda ta’lim tizimiga ilm-fan, texnika yangiliklarini tadbik etish, ukitishni yangi tizim (izchil, uzluksiz, asoslangan) asosida tashkil etish kabi goyalarni ilgari surdilar.
Sobik Shuro davrida pedagogika fani mazmunan ilm-fan, texnika va texnologiya yutuklari asosida boyidi, ta’lim muassasalari tizimi shakllantirildi, shuningdek, xar tomonlama (garmonik) rivojlangan shaxsni shakllantirish nazariyasi asoslandi. Birok, mazkur nazariya goyalarini amaliyotga tadbik etishning puxta asoslangan mexanizmi yaratilmadi.
Uzbekiston Respublikasi mustakillikni kulga kiritgach, rivojlanish va tarakkiyot yuli demokratik, insonparvar va xukukiy jamiyatni barpo etishdan iboratligi e’tirof etilib, «ta’lim tizimini tubdan islox kilish, uni utmishdan kolgan mafkuraviy karashlar va sarkitlardan tula xalos etish»¹ davlat siyosatining ustuvor yunalishlaridan biri deya belgilandi. Asosiy e’tibor yuksak ma’naviy va axlokiy talabalarga javob beruvchi, yukori malakali kadrlarni tayyorlashga karatildi.
Respublikada ta’lim soxasida amalga oshirilayotgan isloxotlarning asosiy mazmun xamda yunalishlari Uzbekiston Respublikasining «Ta’lim tugrisida»gi konuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» kabi meyoriy xujjatlarda belgilab berilgan.
Demak, mavjud sharoitda pedagogika fani barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tayyorlashga yunaltirilgan ijtimoiy xrakat istikbollari, bu boradagi muammolar va ularni xal etish yullarini urganadi.