Педагогиканинг илмий асослари

Pedagogik ilmiy-tadkikot metodlari. Pedagogika fani rivoji muayyan pedagogik muammolarni tadkik etish maksadida olib borilgan tadkikot ishlarining goyasi, mazmuni xamda natijalari xisobiga ta’minlanadi. Ijtimoiy va ishlab chixarish jarayonining keskin rivojlanishi shaxsni xar tomonlama kamol toptirish imkonini beruvchi omil xamda pedagogik shart-sharoitlarni aniklash, jamiyat va shaxs ma’naviyatiga ziyon yetkazuvchi xolatlarni bartaraf etishni takozo kiladi. Tarbiya jarayonlarining moxiyatini anglash ularni keng yoki tor doirada urganish, mavjud kursatkichlar vositasida ularning sodir bulish sabablarini urganish, zarur chora-tadbirlarni belgilash ilmiy izlanishlarni tashkil etish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Pedagogik izlanishlarning samarali kechishi bir kator obyektiv va subyektiv omillarga boglik. Mazkur jarayonda maksadga muvofik keluvchi, makbul. Ayni vaktda samarali bulgan metodlarni tanlay olish xam muximdir.
Pedagogik ilmiy-tadkikot metodlari shaxsni tarbiyalash, unga muayyan yunalishlarda chukur, puxta ilmiy bilimlarni berishga berish tamoyillari, obyekti va subyektiv omillarini aniklovchi pedagogik jarayonning ichki moxiyati, aloka va konuniyatlarini maxsus tekshirish va bilish usullaridir.
Ayni vaktda Uzbekiston Respublikasida pedagogik yunalishda olib borilayotgan ilmiy izlanishlar dialektik yondashuvga asoslanadi. Pedagogik xodisa, vokelik va ularning konuniyatlarilarni aniklashga bunday yondashuv pedagogik xodisa va jarayondlarning umumiy alokasi, ularning izchil, uzluksiz rivojlanishi, bolaning fiziologik rivoji uning psixologik, intellektual jixatdan takomilashtirib borishini ta’minlashi, xarama-xarshiliklarning shaxs kamolotini ta’minlashdagi urni va roli, shuningdek, dialektika kategoriyalarining axamiyatini e’tirof etadi.
Pedagogik ilmiy tadkikotlarni amalga oshirish murakkab, muayyan muddatni takozo etuvchi, izchillik, uzluksizlik, tizimlilik xamda anik maksad kabi xususiyatlarga ega bulgan jarayon bulib, uning samarali bulishi uchun bir kator shartlarga rioya etish zarur. Ular kuyidagilardir:

1. 
   muammoning dolzarbligi va mavzuning anik belgilanganligi;
   
2. 
   ilmiy farazlarning tugri shakllantirilganligi;
   
3. 
   vazifalarning tadkikot maksadi asosida tugri belgilanganligi;
   
4. 
   tadkikot metodlar tizimiga nisbatan obyektiv yondashuv;
   
5. 
   tajriba-sinov ishlari jarayoniga jalb etiluvchi respondentlarning yosh, psixologik va shaxsiy xususiyatlari, shuningdek, shaxs rivojlanishi konuniyatlarining tugri xisobga olinganligi;
   
6. 
   tadkikot natijalarini oldindan tashxislash va uning natijalarini bashoratlash;
   
7. 
   tadkikot natijalarining kafolatlanganligi.
   

Zamonaviy sharoitda pedagogik yunalishda tadkikotlarni olib borishda kuyidagi metodlardan foydalanilmokda:

1. 
   Pedagogik kuzatish metodi.
   
2. 
   Suxbat metodi.
   
3. 
   Anketa metodi.
   
4. 
   Intervyu metodi.
   
5. 
   Ta’lim muassasasi xujjatlarini taxlil kilish metodi.
   
6. 
   Test metodi.
   
7. 
   Pedagogik taxlil metodi.
   
8. 
   Bolalar ijodini urganish metodi.
   
9. 
   Pedagogik tajriba metodi.
   
10. 
    Matematik-statistik metod.
    

Pedagogik kuzatish metodi. Uni kullash jarayonida ta’lim muassasalarining ukuv-tarbiya ishlari jarayonini urganish asosida tadkik etilayotgan muammo xolat aniklanadi, tajriba- avvali va yakunida kulga kiritilgan kursatkichlar urtasidagi fark tugrisidagi ma’lumotga ega bulinadi. Pedagogik kuzatish murakkab va uziga xos xususiyatlarga ega. Kuzatish anik maksad asosida, uzluksiz, izchil va tizimli amalga oshirilsa, kutilgan natijani kulga kiritish mumkin. Olib borilayotgan pedagogik kuzatish ta’lim-tarbya sifatini oshirish, ukuvchi shaxsini shakllantirishga xizmat kilsa, mazkur metodning axamiyati yanada oshadi.
Pedagogik kuzatuvni tashkil etishda xatoga yul kuymaslik muximdir. Buning uchun tadkikotchidan kuyidagilar talab etiladi:

1. 
   kuzatuv jarayonida anik maksadga egalik;
   
2. 
   kuzatishni tizimli ravishda yulga kuyish;
   
3. 
   kuzatishning xar bir boskichida muayyan vazifalarni xal etish;
   
4. 
   xar bir xolatning moxiyatini sinchiklab urganish;
   
5. 
   xulosa chixarishga shoshilmaslik.
   

Suxbat metodi. Bu metod pedagogik kuzatish jarayonida ega bulingan ma’lumotlarni boyitish, mavjud xolatga tugri baxo berish, muammoning yechimini topishga imkon beruvchi pedagogik shart-sharoitlarni yaratish, tajriba-sinov ishlari subyektlari imkoniyatlarini muammo yechimiga jalb etishga yordam beradi. Suxbat maksadga muvofik xolda indiviudal, guruxli xamda ommaviy shaklda utkaziladi. Suxbat jarayonida respondentlarning imkoniyatlari tula-tukis namoyon bilishga erishish muximdir. Uning samarali bulishi uchun kuyidagilarga amal kilish maksadga muvoik:

1. 
   maksaddan kelib chikkan xolda suxbat uchun belgilanuvchi savollarning mazmuni aniklash xamda savollar urtasidagi mantikiylik va izchillikni ta’minlash;
   
2. 
   suxbat joyi va vaktini anik belgilash;
   
3. 
   suxbat ishtirokchilarining soni xususida ma’lum tuxtamga kelish;
   
4. 
   suxbatdosh tugrisida avvaldan muayyan ma’lumotlarga ega bulish;
   
5. 
   suxbatdosh bilan samimiy munosabatda bulish;
   
6. 
   suxbatdoshning uz fikrlarini erkin va batafsil ayta olishi uchun sharoit yaratish;
   
7. 
   savollarning anik, kiska va ravshan berilishiga erishish;
   
8. 
   olingan ma’lumotlarni uz vaktida taxlil kilish.
   

Anketa metodi (fransuzcha – tekshirish). Ushbu metod yordamida pedagogik kuzatish va suxbat jarayonida tuplangan dalillar boyitiladi. Anketa metodi xam tizimlangan savollar asosida respondentlar bilan mulokotni tashkil etishga asoslanadi. Anketa savollariga javoblar, kup xollarda, yozma ravishda olinadi. Urganilayotgan jarayon moxiyatidan kelib chikkan xolda anketa savollari kuyidagicha buladi:

1. 
   ochik turdagi savollar (respondentlarning erkin, bafsil javob berishlari uchun imkon beruvchi savollar);
   

2) yopik turdagi savollar (respondentlar «xa», «yuk», «kisman» yoki «ijobiy», «konixarli», «salbiy» va xokazo tarzdagi javob variantlarini tanlash orkali savollarga javob beradilar).
Anketa metodini kullashda xam bir kator shartlarga amal kilish zarur. Ular kuyidagilardir:

1. 
   anketa savollari tadkik etilayotgan muammoning moxiyatini yoritishga xizmat kilishi lozim;
   
2. 
   anketa savollari yirik xajmli va noanik bulmasligi kerak;
   
3. 
   anketa savollari ukuvchilarning dunyoxarshi, yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olish asosida tuzilishi zarur;
   
4. 
   anketa savollari respondentlar tomonidan tula javoblar berilishini ta’minlovchi vaktni kafolatlay olishi zarur;
   
5. 
   anketa ukuvchilarning pedagogik va psixologik tavsifnomalarini tuzish manbaiga aylantirib yuborilmasligi zarur;
   
6. 
   anketa javoblari muayyan mezonlar asosida puxta taxlil etilishi shart.
   

Intervyu metodi respondent tomonidan tadkik etilayotgan muammoning u yoki bu jixatini yorituvchi xodisaga nisbatan munosabat bildirilishini ta’minlaydi. Intervyu respondent e’tiboriga turkum savollarni xavola etish asosida utkaziladi. Intervyu jarayonida olingan savollarga nisbatan tadkikotchi tomonidan munosabat bildirilishi uning samarasini oshiradi.
Ta’lim muassasasi xujjatlarni taxlil kilish metodi. Pedagogik xodisa va dalillarni tekshirish maksadida ta’lim muassasalari faoliyati mazmunini yorituvchi ma’lumotlarni tekshirish maksadga muvofikdir. Mazkur metod Uzbekiston Respublikasining «Ta’lim tugrisida»gi konuni xamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablarining ta’lim muassasalari amaliyotidagi bajarilish xolatini urganish, bu boradagi faolllik darajasi, erishilgan yutuk xamda yul kuyilgan kamchiliklarni aniklash, ilgor tajribalarni ommalashtirish va ta’lim muassasasi pedagogik tajribasini oshirish maksadida kullaniladi.
Ta’lim muassasasi faoliyati moxiyatini yorituvchi xujjatlar kuyidagilardan iborat: ukuv mashgulotlarining jadvali, ukuv dasturi, gurux (yoki sinf) jurnallari, ukuvchilarning shaxsiy varakalari, buyruklar, Pedagogik Kengash yigilishi bayonnomalari yozilgan daftar, Pedagogik Kengash xarorlari, ta’lim muassasasi smetasi xamda pasporti, tarbiyaviy ishlar rejasi, ukuv-tarbiya ishlarini tashkil etish borasidagi xisobotlar, ta’lim muassasasi jixozlari (ukuv partalari, stol stullar, yumshok mebellar va xokazolar) kayd etilgan daftar va xokazolar.
Mazkur metod muayyan yunalishlarda ukuv-tarbiya ishlari samaradorligi darajasi, ukuvchilarda xosil bulgan bilim, kunikma va malakalar xajmi, ilgor pedagogik tajribalar mazmunini urganishda muxim axamiyatga ega.
Test metodi. Ushbu metod respondentlar tomonidan muayyan fan soxasi yoki faoliyat (shu jumladan, kasbiy faoliyat) buyicha uzlashtirilgan nazariy bilim va amaliy kunikma, malakalar darajasini aniklashga xizmat kiladi. Test uz moxiyatiga kura kuyidagi savollardan iborat:

2. 
   ochik turdagi savollar (respondentlarning erkin, bafsil javob berishlari uchun imkon beruvchi savollar);
   

2) yopik turdagi savollar (respondentlar «xa», «yuk», «kisman» yoki «ijobiy», «konixarli», «salbiy» va xokazo tarzdagi javob variantlarini tanlash orkali savollarga javob beradilar).
3) tugri javob variantlari kayd etilgan savollar (respondentlar uz yondashuvlariga kura tugri deb topgan javob variantini belgilaydilar).
Test metodini kullashda aniklanishi zarur bulgan bilim, kunikma va malakalarni turkum asosida berilishiga e’tibor berish maksadga muvofikdir. Ushbu metodning afzalligi respondentlar javoblarini anik mezonlar buyicha taxlil etish imkoniyati mavjudligi xamda vaktning tejalishi bilan tavsiflanadi. Birok, metod ayrim kamchilikdan xam xoli emas. Chunonchi, aksariyat xolatlarda javoblar yozma ravishda olinadi, shuningdek, respondent taklif etilayotgan javob variantlardan birini tanlashi zarur. Shu bois respondent uz fikrini batafsil ifoda etish imkoniyaga ega emas.
Pedagogik taxlil metodi. Tadkikotni olib borish jarayonida ushbu metodni kullashdan kuzlangan maksad tanlangan muammoning falsafiy, psixologik xamda pedagogik yunalishlarda urganilganlik darajasini aniklashdan iborat bulib, tadkikotchi ilgari surayotgan goyaning nazariy jixatdan xakkoniyligini asoslashga xizmat kiladi.
Bolalar ijodini urganish metodi. Mazkur metod ukuvchilarning muayyan yunalishlardagi layokati, kobiliyati, shuningdek, ma’lum fan soxalari buyicha bilim, kunikma va malakalari darajasini aniklash maksadida kullaniladi. Uni kullashda ukuvchilarning ijodiy ishlari – kundaliklari, insholari, yozma ishlari, referatlari, xisobotlari muxim vosita bulib xizmat kiladi. Metodning afzalligi shundaki, u ma’lum ukuvchiga xos bulgan individual imkoniyatni kura olish, baxolash va uni rivojlantirish uchun zamin yaratadi.
Bolalar ijodini urganishning kuyidagi shakllari mavjud:

1. 
   fan olimpiadalari;
   
2. 
   turli mavzulardagi tanlovlar;
   
3. 
   maktab kurgazmalari;
   
4. 
   festivallar;
   
5. 
   musobakalar.
   

Pedagogik tajriba (eksperiment – lotincha «sinab kurish», «tajriba kilib kurish») metodi. Pedagogik tajriba metodidan muammo yechimini topish imkoniyatlarini urganish, mavjud pedagogik sharoitlarning maksadga erishishning kafolatlay olishi, ilgari surilayotgan tavsiyalarning amaliyotda uz in’ikosiga ega bula olishi xamda samaradorligini aniklash maksadida foydalaniladi. Muayyan muammo yechimini topishga yunaltirilgan pedagogik tajriba ma’lum doirada, soni anik belgilangan respondentlar ishtirokida amalga oshiriladi. Mazkur metoddan foydalanish tadkikotchi tomonidan ilgari surilayotgan maxsus metodikaning samaradorligini aniklay xamda unga baxo bera olishi zarur.
Pedagogik tajriba tashkil etilish sharoitiga kura kuyidagi guruxlarga bulinadi:

Pedagogik tajriba xam bir kator shartlarga amal kilgan xolda tashkil etiladi. Xususan:

1. 
   tajribaning makbul loyixa (dastur) asosida uyushtirilishi;
   
2. 
   tadkikot ilmiy farazining puxta asoslanishi;
   
3. 
   tadkikot obyektlari vv usullarining tugri tanlanishi;
   
4. 
   tajriba utkazilish vakti xamda davomiyligini aniklanishi;
   
5. 
   zarur pedagogik shart-sharoitlar (asbob-uskuna, jixozlar, vositalar)ning yaratilganligi;
   
6. 
   tajriba ma’lumotlarini umumlashtirish, taxlil kilish va natijalarni kayta ishlash.
   

Pedagogik tajriba yakunida olingan natijalarga asoslanib umumiy xulosaga kelinadi va ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chikiladi.
Matematik-statistik metod tajriba-sinov ishlari, shuningdek, umumiy xolda tadkikotning samaradorlik darajasini aniklash maksadida kullaniladi, muammo xolatini ifodalovchi kursatkichlar maxsus matematik formulalar yordamida kayta taxlil etiladi. Yakuniy kiymat tadkikot samarasini ifodalovchi asosiy kursatkich xisoblanadi. Ayni vaktda pedagogik yunalishda tadkikotlar olib borishda Styudent, Kuvirlyag, Rokich, V.P.Bespalko xamda V.V.Grechixin metodlaridan keng foydalanilmokda.