Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

Obrazlar tizimi bo‘yicha tavsiflash
Tursun
(Hujum)
Bosh obraz
Eshon
Tabib
Oyjamol
Guljamol
Mualli-
ma
Ahmad-
jon
Haqiqiy 
o‘zbekning 
mard o‘g‘loni 
tasviri, cho‘rt-
kesar, jasur. 
Millatning 
ayni davrdagi 
oynasi
Qalbida johillik 
urug‘i sochilgan,
chirkin xarakter 
egasi, zulm va 
zo‘ravonlikni
kasb etgan 
obraz
“Labbay” deb 
jon oluvchi, 
davr miqyosida 
“laycha”, ammo 
shu mobaynida 
buzuvchi va 
zulmkor
Ayyor, sustkash 
Millatning beparvo 
ayoli. Boylik va 
pulga o‘z qizini 
almashgan ona 
obrazi
Chiroyda suluv, 
aqlda beqiyos, 
hali yoshlik ba-
horidan chiqma-
gan sodda qiz 
obrazi. O‘zbek 
qizlarining 
umumlashma 
obrazi
Ilm, ma’rifat 
kuychisi 
millatning 
shami, jasur 
va mustaqil 
ayol obrazi.
Fosiq, 
kaltabin 
va qo‘rqoq 
ota tasviri. 
Zulmga 
bosh ekkan 
va ularni 
olqishlagan 
ilmsiz obraz
“O‘zi mol 
emas, lekin 
sotiladi. Og‘zi 
tili bor, gapir-
maydi. Ko‘zi 
bor, ko‘rsat-
maydi. Yuzi 
bor tusadilar.U 
nima?”
“…ayol” (mu-
allifdan)
“Rostimi bu, 
yolg‘onmikin, 
yosh yigitmanmi 
hali,
Yosh juvonlar 
bazmida ravnoq 
ug‘urmanmi 
hali?
Boshlanib ketar 
degin yaqinda 
zo‘r to‘ylar hali’
Chirkinlik
“Choraki 
oladig‘on 
qizlari yosh qiz 
bo‘lsa, shunda 
taqsirim albatta 
yosharadilar, 
yosh qiz har 
to‘g‘rida o‘tkir 
bo‘ladi. Chor-
aki ularning 
siynalaridan 
ishq otashi…”
“Nima o‘qimoqchi-
misan? Seni o‘qitti-
ramiz deb ochdan 
o‘laylikmi?
…yig‘lama! Ko‘p 
nozlanma! Mana 
senga juda chiroyli 
paranji!...Umi eshon 
bobom”
“Har bir nutqida sal-
biylikka yo‘g‘rilgan 
faxr bor”(muallif)
“Men bu to‘yni 
also istamay-
man. Men o‘z 
o‘rtoqlarimga 
o‘xshab yayr-
ab-yashnab, 
o‘ynab-kulib 
yurmoqchiman
Yer yutsin shu 
paranjini. Men 
eshonga tegmay-
man
“Bu ozod 
mamla-
katning
qonuni 
bo‘yicha 
hamma 
xotin-qizlari
hur, xoh-lag-
anlarini 
qiladilar
Guljamol 
bizniki …”
“Sen aytish-
ma, bu sen-
ing ishing 
emas.
O‘zing 
o‘ylab ko‘r 
eshon 
bobom-
dek inson 
bizga kuyov 
bo‘ladilar”
Obrazlar asarda tutgan o‘rni va vazifasiga qarab 
adabiyotshunoslikda turlicha bo‘ladi. Aynan personaj 
deb yuritiladigan bosh obraz muayyan bir asarda har 
xil talqin oladi. Personaj so‘zining ma’nosi “shaxs” 
ma’nosini anglatadi. Demak asarda mustaqil shak-
llangan, o‘z biografiyasini asarda chizolgan shaxs 
personaj bo‘la olishi mumkin. Adabiyotshunoslikda 
tip va xarakter tushunchalari ham ma’lum.

---

133
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature
Tip va xarakter tushunchalariga ta’rif bersak, 
ular personajlarning ijodkor tomonidan qay holatda 
ta’riflanganligi bilan izohlanadi. Yozuvchining dun-
yoqarashi, u ifodalagan g‘oya va tasvir, personaj-
ga yuklatiladi. Tip – obrazning psixografiyasi, butun 
ongning psixologiyasi va uni ijtimoiylikka aylanishi. 
Bosh obraz yozuvchi mahoratidan kelib chiqib tip da-
rajasiga ko‘tarilishi mumkin. Misol uchun “Kecha va 
Kunduz” romanidagi Zebi obrazi asarda psixik tasvir 
bilan chiziladi. “Hujum” dramasidagi Guljamol yoki 
Tursun obrazlarining psixikasi esa yashirin tarzda 
tuzilib kitobxonga havola etiladi. Xarakter esa obraz-
ning hayotda yoki boshqa asarlarda o‘zoga o‘xsha-
gan obrazlarning ifodalanishi. Bu termini qiyosiy tahlil 
orqali izohlaymiz. “Hujum” dramasidagi Guljamol, 
“Kecha va Kunduz” romanidagi Zebi, “Novvoy qiz”, 
“Qor qo‘ynidagi lola” hikoyalaridagi Sharofatxon va 
nomlanmagan qiz obrazlari. Keltirilgan asarlardagi 
obrazlarning barchasi personaj mavqeiga ko‘taril-
gan. Ularning o‘xshash tomonlari: taqdirining zulmat 
ostida qolishi, o‘z so‘z va erkini nomustaqillik, oilasi 
va yaqinlarining beparvoligi, jamiyatning tinmay ozor 
berishi, psixologik portretning bir xil tarzda chizilishi. 
Bularning barchasi personajlarni birlashtirib turuvchi 
omillar sanaladi. Asardagi talqinni ko‘rdik, bu yetarli 
emas. Personajlarning xarakteristikasi hayotda ayni 
shu damda, yoki hozirgi kundagi insonlarga ko‘chgan 
bo‘lsa, demak bu holat ham personajni xarakter qil-
ishga yordam beradi. 
Guljamol obrazi xarakter bo‘la oladimi? Albatta 
bo‘ladi, chunki ayollarning mustaqilligi, ularning erki 
va gender tenglik masalasi har zamon va har qayer-
da bosh va ustvor masala bo‘lib kelmoqda. Gujamol 
xarakteistikasi esa, o‘z erkidan o‘zi yashiringan va 
huquqini talab qilolmagan qizlarning xarakteristikasi 
bilan qiyoslanadi. Bu kabi obrazlar hali ham mavjud. 
Bu esa kishi dilini xira qiladi. 
Tipga to‘xtalsak, obrazlarrning psixografiyasi ular 
qatnashgan psixomakondir. Xo‘sh, Guljamolning 
psixikasi ijtimoiy masalaga aylandimi o‘z zamonida. 
Ha aylandi. Bu esa muallima va bolalarning eshon-
ning qarshisiga chiqib uni himoya qilishi bilan izoh-
lanadi. Makon va zamondaa ayri holatdagi ammo bir 
umumiy ma’no ostida birlashgan bu tipning psixikasi 
har zamonda ijtimoiylikka aylantirish muumkindir.
Xulosa qilib aytish mumkinki, dramadagi Guljamol 
obrazi asarning bosh nuqtasi bo‘lib, u jamiyatning 
ahvolidan darak beradi. Ezuvchi va ezuluvchi qatlam 
o‘rtasidagi munosabatni bildirib turadi. Tursun ya’ni 
Hujum esa bu qusurlarga qarshi bosh ko‘targan mard 
o‘g‘lon qiyosida shakllanadi. Asarda xususiy xarak-
terlar va tiplar ijtimoiylikka ko‘chadi. Bu ijtimoiylik har 
bir obraz va epizodlarning hissiyotlarini keskin ochib 
beradi. Dramada keltirilgan katta va kichik brazlarn-
ing bari asar samaradorligini oshirish bilan birga, 
uning g‘oyasini shakllantirishga katta yordam berdi. 
Drama oxirida keltirilgan ushbu parcha esa asarning 
maqsad va vazifasini ta’kidlagan:
“Hujum, hujum, qattiq hujum eski dunyoga,
Eshon, murid, zokir, tabib, boyu-mullog‘a.
Hujum, hujum, doim hujum pranji, chimmatga,
Ozodlik yo‘l xotun-qizg‘a, tutqun insonga.
Hujum, hujum, hujum bilan porlasun a’mol
Yasha, yasha, yasha, yasha ozod Guljamol!”
1
Resume: The images in this article define figurative images. Scientific terms are based on the opinions 
of scientists. Analysis of the characters in the drama “Attack” by Abdulkhamid Suleiman oglu Cholpon. 
Comparative analysis (comparison), universal, independent implementation. Analysis of types and 
characteristics in terms of characters. How images are communicated to society.
Резюме: В данной статье определяются понятия образа, образности и художественного образа. 
Научные термины обсуждаются на основе мнения ученых. Анализируются персонажи драмы “Ата-
ка” Абдулхамида Сулеймана оглы Чолпона. Анализ проводится в сравнительном (сопоставительном), 
обобщающем, способе. Понятия типа и характера анализируются с точки зрения характера. Объясня-
ется, как образы передаются обществу. 
1
1 
Cho‘lpon Abdulhamid. Asarlar. 4 jildlik. A.Cho‘lpon. – Toshkent: Akademnashr, 2016. – 544 b.

---

134
Таълим • Образование • Education
Filologik tadqiqotlar: til, adabiyot, та’lim. 2023; 5
ISNN: 2181-1741 (Print)
ISNN: 2181-1725