Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

Resume: In this article, the method of irony and the role of irony in the poems of Abdulla Oripov, its 
importance in our poetry were studied.
Резюме: в данной статье изучены метод иронии и роль иронии в стихах Абдуллы Орипова, ее зна-
чение в нашей поэзии.

---

130
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature 
Filologik tadqiqotlar: til, adabiyot, та’lim. 2023; 5
ISNN: 2181-1741 (Print)
ISNN: 2181-1725 
OBRAZ, OBRAZLILIK, BADIIY OBRAZ 
(“HUJUM” DRAMASIDAGI OBRAZLAR TAHLILI MISOLIDA)
Yorbulova Dildora Shokir qizi,
Chirchiq davlat pedagogika universiteti talabasi
San’at va madaniyat azaldan bir-biriga yaqin so-
halar hisoblanadi. Ular hayotni emotsional bo‘yoqqa 
bo‘yab, turli yo‘nalishda bo‘yab turli tasviriy yo‘nal-
ishda ifodalab, hayotning haqiqiy go‘zallikka ega 
ekanligini tasvirlaydi. Obyekt ularning subyekti hi-
soblanadi. Dastlabki obraz tushunchasi poeziyada 
vujudga kelgan. Poeziya bu san’at hisoblanib, obraz 
ifodalash uning uslubini, negizini tashkil etadi. Bu esa 
yunon faylasufi Aristotel tomonidan ishlatilgan. Uning 
“Poeziya san’ati haqida” asari obraz tushunchasini 
ifodalab, bu tushuncha “mimemis” so‘zi bilan ifoda-
langan. “Mimemis” atamasi taqlid ma’nosini anglata-
di. Olim bu tushunchani butun borliq yashab turgan 
hayotimizga taqlid deb biladi. Haqiqatan ham, taqlid 
ham bir ajoyib san’at. Obrazning tub negizida taqlid 
yotishi ham bejiz emas. 
Professor L.I.Timofevning ta’rificha, “…obraz – 
to‘qima yordami bilan yaratilgan va estetik qiymat 
kasb etgan inson hayotining umumlashma va ayni 
chog‘da konkret manzarasidir”
1
. 
Professorning fikridan anglashiladiki, obraz – 
to‘qima yaratilgan, ammo hayotning va uning hayotiy 
manzaralarining aksi. Uni ifoda etish, hayotni umum-
lashma fon sifatida chizish obraz bilan amalga os-
hiriladi.
Mariya Klimuk esa obrazga quyidagicha ta’rif 
beradi: “Образ – основное понятые науки 
образности”. Ya’ni obraz bu tasvir fanining asosiy 
tushunchasidir,deb aytadi. Obrazning xususiyatini 
tasvirlash aynan ma’lum jismni, shaxsni, voqeani 
ma’lum obyekt yoki subyektga o‘xshatib tasvirlash. 
Obraz haqida fikrlarni umumlashtirar ekan-
miz, obraz bu san’atning bir qismi, aspekti bo‘lib u 
muayyan tasvirni ifodalab uni badiiylashtirish, emot-
siyalashtirish, shuningdek, ma’lum hissiy tuyg‘uni 
ifodalagan badiiy umumlashma sanaladi. Obrazlarn-
ing rang-barangligi estetik boyligi, ko‘p qirraliligi – 
hayotning murakkabligi taqozosidir. Obrazlarning 
rang-barangligi – konkret tarixiy vaziyatdagi inson 
harakatlarini haqqoniy tasvirlash natijasi. Bu tipik 
1 
Тимофеев Л.И. Основы теори литературы. – М.: Просве-
щение, 1971 – С. 62-63.
sharoitni qahramonning bevosita intellektual olam 
xatti-harakatlari, qiliq, odatlari, muomala-munosa-
batlari orqali badiiy ifodalash demakdir
2
. Yozuvchi 
obrazni ifodalar ekan, uni barcha qirralarini bo‘rttitib, 
uni qaytadan kashf etadi. Uning realligi va idealligi 
haqqoniy xarakteri biln izohlanadi. 
Rus olimi Xolizev o‘zining “Теория литературы” 
kitobida obraz va obrazlilik haqida quyidagicha fikr 
bildiradi: “Обращаясь к способам (средствам) 
с помощью которых литература и другие виды 
искусства, обладающие изобразительностью, 
осуществляющие свою миссию, философы и 
ученые издавна пользуются термином “образ” 
(др.-гр эйдос, вид)…”
3
. Ya’ni: “Adabiyot va san’at-
ning boshqa turlrining obrazlilik bilan o‘z missiyasini 
amalga oshirish yo‘llari (vositalari) ga ishora qilib fay-
lasuf va olimlar azaldan “obraz” (qadimgi yunoncha 
eidos ko‘rinish) atamasini qo‘llashgan”.
Obraz haqida to‘laligicha so‘z yuritdik. Rus olim-
lari fikrlarini tahlil qildik. Obrazlilik nima? Obrazni 
tasvir deb umumlashtiradigan bo‘lsak, obrazlilik bu 
tasviriylikdir, tasviriy san’atdan u xoh san’at sohasida 
bo‘lsin, xoh adabiyot sohasida. Obrazlilik bu san’at-
ning asosiy xususiyati, hayotni o‘zlashtirishning o‘zi-
ga xos shakli va usuli. Uning “tili” va shu bilan birga 
hayot hodisalari ustidan chiqargan “hukmi”. Obrazlilik 
– adabiy ijodning mohiyatini, umumiy xususiyatlarini 
adabiy qahramon, badiiy til tabiat, buyumlar, jismlar, 
narsalar, hayvonot dunyosi tasviri va hokazolarni o‘z 
ichiga qamrab oladi
4
. 
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqadigan kichik xu-
losa shundaki, obrazlilik bu umumlashgan va obra-
zlashtirilgan badiiylikdir. Obrazlilik o‘z ichiga obraz 
yaratgan individ, obraz ishtirok etgan voqelikni va 
narsa-hodisalarni oladi. Bu tushuncha hayot va ad-
abiyotni jamlab, ularni qiyoslab bo‘yoqqa soladi. 
Obraz bu obrazlilikning tayanch leksemasi hisobla-
2 
Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent: O‘zbeki-
ston, 2002. – 45 b.
3 
Хализев В.И. Теория литературы. – Москва: Высшая 
школа, 1999. – С. 38.
4 
Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent: O‘zbeki-
ston, 2002. – 45 b.

---

131
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature
nadi. Aynan obrazni adabiyotda qo‘llasak, badiiy 
obraz tushunchasi shakllanadi. Badiiy obraz tushun-
chasi nima? Bu tushuncha qay shaklda qo‘llanadi?
F.M.Golovichenkoning fikricha, “…badiiy obraz – 
bu inson va inson hayotining konkret va ayni chog‘da, 
umumlashma manzarasidir”
1
. Bu ta’rifdan anglash-
iladiki, inson bu shaxs, ma’lum asardagi qahramon, 
individ bo‘lsa, badiiy adabiyotda xuddi shu obraz ha-
yotini va uning to‘liq kartinalarini tasvirlash demakdir. 
Badiiy obraz adabiyotimizning estetik qiymatini tash-
kil etadi. 
Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o‘zbek-
cha izohli lug‘atida esa, unga quyidagicha izoh ayti-
ladi: “Badiiy obraz tushunchasi tarixiy o‘zgaruvchan 
tushunchadir. Turli adabiy oqim va yo‘nalishlar ham-
da ijodiy metodlardagi obrazlar o‘rtasida tafovutlar 
mavjud. Buning sababi, birinchidan, tasvir obyekti 
bo‘lgan inson tabiati, uningongi, ruhiy olami va un-
ing ko‘rinishlaridagi o‘zgarishlar, siljishlarning natija-
si bo‘lsa, insonni tasvirlovchi san’at va adabiyotdagi 
imkoniyat va vositalarning tobora mukammallashib 
borishidir”
2
. Demak quyida keltirilgan ikki sabab tu-
fayli ham badiiy obraz qadimda shakllanib hozirga 
qadar o‘z shakl-shamoyilini biroz o‘zgartirgan hol-
da qo‘llanilmoqda. Badiiy obraz asarni harakatga 
keltiradi. Muallif badiiy obraz yaratar ekan, o‘zining 
estetik qarashlarining tasvirini chizadi. Bu tasvirn-
ing ideal bo‘lishi ijodkorning yagona o‘ziga bog‘liq. 
Yozuvchi obraz kashf etishda avvalo yashab turgan 
davriga, vaqtiga va obrazga asos bo‘luvchi insonlar-
ga ularning fazilatlariga qarab obrazini shakllantiradi. 
Adabiyotimizni davrlashtirayotgan paytda eng og‘ir 
davr deya ta’rif olgan jadidlarning ijod paytidir. Ular 
yashab o‘tgan va ijod qilgan davr oralig‘i jamiyatdagi 
qusurlarni ochish, shuningdek, xalqni zabun holat-
dan deb chiqish edi. Xuddi shunday davrda adabi-
yot sahniga Zebi, Kumush, Ra’no kabi ayol obrazlar, 
Otabek, Anvar, Miryoqub kabi obrazlar paydo bo‘ldi. 
Aynan shu obrazlar jamiyatning ahvoli haqida so‘z 
yuritish maqsadida yuzaga keldi. Bir turkumdagi 
obrazlar ayollar erki haqida so‘zlashsa, ikkinchi gu-
ruh haqiqiy elparvar, mard yigitlar haqida so‘zlaydi. 
Aynan shu davr mohiyatini o‘zining nazmiy va 
nasriy asarlari bilan ochib bergan xalqchil shoir Ab-
dulhamid Sulaymon o‘gli Cho‘lpondir. Cho‘lpon yarat-
gan ko‘plab obrazlar millatning ahvolini ifodalab, 
ayollarning mustaqil bo‘lishini kuylaydi. Uning “Kecha 
va Kunduz”, “Novvoy qiz”, “Qor qo‘ynida lola”, “Ka-
mon” hikoyalari va “Yorqinoy”, “Hujum” dramalariay-
ollarning haq-huquqi, ularning ozodligi haqida qizg‘in 
1 
Головенченко Ф.М. Ведение в литературоведению. – М.: 
Высшая школа, 1964. – С. 20.
2 
Hotamov N., Sarimsoqov B. Adabiyotshunoslik terminlarining 
ruscha-o‘zbekcha izohli lug’ati. – Toshkent: O‘qituvchi, 1979. – 
208 b.
va shiddatli fikr yuritadi. Cho‘lponning “Hujum” dra-
masi tahliliga to‘xtalamiz:
Dramada yuqorida aytib o‘tilganidek, ayol kartina-
si hurfikrlik bilan to‘qnashadi. Jamiyatdagi qusurlar 
ayollar va ularning erkini zanjirband qilishi tasvirlan-
gan “zamonning zo‘rlari” bo‘lmish domla eshon mul-
la kabi din peshvolarining o‘zining chirkin ishlarini 
bajarishda pokiza bo‘lgan dinni niqob qilishi asarda 
ko‘rsatib o‘tiladi. Yozuvchining jahlini qitiqlagan ho-
lat shuki, xalq ichida yashagan kimningdir onasi, 
kimningdir opasi-yu singlisi yoki qizi, rafiqasi bo‘lgan 
ayollar taqdiriga jamiyat beparvo edi. Bu yozuvchi 
nazdida eng katta fojea edi. Asarda 15 dan ortiq bosh 
va epizodik obrazlar mavjud. Asar ruhi obrazlar tasvi-
ri bilan birga, uning aytgan nutqiga qo‘shimcha tasvir 
yuki sifatida she’riy nutq qo‘shilmoqda. Bu esa nutqiy 
holatni ixcham, sodda, tushunarli qiladi. Shuningdek 
asarda so‘z qo‘llash bilan bog‘liq ustalik ham bor:
“Oyjamol. Salomat bo‘lsinlar, biz u kishiga nima 
xizmat ma’qul bo‘lib edikki, bizga bunday marhamat 
qilibdilar?
Tabib (Ahmadjonga).Choraki, sizda qush bor, biz-
da ovchi. Sizda elchixon bor, bizda – xaridor.
Tursun. Bularda bo‘ri bor, bizda – qo‘zichoq”.
3
Asarda bu kabi dialogik qochirimlar va kinoyalar 
ko‘plab uchraydi. Bu esa qahramonlarning xuxusiyat-
idan darak beradi. 
Aslida obrazlar 2 xil bo‘ladi, ya’ni: bosh obrazlar va 
epizodik obrazlar. Asardagi bosh obrazlar asarning 
boshida qatnashgan, voqea va hodisalar aynan shu 
obrazlar tevaragida aylanadi. Syujet obrazlar ustida 
qurilgan bo‘ladi. Demak, drama Guljamolning hayot 
taqdirini aks ettirgan holatda uni bir eshonga juvon-
marg bo‘lishiga oz qolishi bunga uni ochiqdan-ochiq 
tomoshabin sifatida otaning xudbinligi ifodalangan. 
Obrazlarni tahlil qilganda kategoriyalanish salbiy va 
ijobiy tarzda ham ifodalanadi. Shaxslarning asarda 
namoyon etilgan xususiyatlari va fazilatlariga qarab 
belgilanadi. Dramadagi salbiy obrazlar: Eshon, ijo-
biy obrazlar esa: Tursun, Guljamol, Oyjamol kabilar. 
Ayrim badiiy asarlada neytral obrazlar ham uchray-
di. Ya’ni salbiy va ijobiy obrazlar. Bu obrazlar asosan 
davr, muhitga qarab moslashuvchan obrazlar sanala-
di. Bunday obrazlarda klassifikaysiya jarayoni yuz 
beradi. Asar boshlanishida salbiy ruhga ega bo‘lib, 
voqealar rivoji ketgan sayin yaxshilanib ijobiy tarafga 
o‘zgara boshlaydi. Asar yakunida esa bu obraz to‘la-
to‘kis ijobiy obrazlar qatoriga kiradi. 
Dramada bu kabi neytral obraz uchramaydi. Asli-
da asar mazmuni va uning ohangdorligini oshiib ber-
ish uchun asarga jamoaviy epizodik obrazlar qo‘shil-
gan. Bu obbrazlar bolalar obrazidir. Bu obrazlar sod-
3 
Cho‘lpon Abdulhamid. Asarlar. 4 jildlik.A.Cho‘lpon. – Tosh-
kent: Akademnashr, 2016. – 544 b.

---

132
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature 
dalik, oqko‘ngililik va yoshlik timsolini gavdalantirgan. 
Ularning she’riy nutqi asarning jozibasini oshirgan..