Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

ZAMONAVIY JAHON NASRIDA MIFOLOGIK MODEL
Aliyeva Dilshoda,
Termiz davlat universiteti magistanti
Insoniyat aqli, tafakkuri mifdan, mifologik olam-
dan ajdodlarning ilk xayoliy dunyosidan qanchalik 
uzoqlashib, taraqqiyot zinalaridan ko‘tarilgani sari bu 
mavzu ham yanada qizg‘inroq tus oldi. Atom, yadro, 
kosmik kemalar asri bo‘lgan XX asrda ham fizika 
va kimyoning yutuqlariga qaramay, mifologiya yana 
adabiyotning asosiy mavzusiga aylandiki, oqibatda 
“neomifologizm” degan oqim paydo bo‘lib, mif va 
adabiyot aloqalarini birinchi marta ilmiy o‘rganishga 
kirishdi. 
XX asr jahon ilg‘or adabiyotining yirik namu-
nalari bo‘lmish “Uliss”, “Sehrli tog‘”, “Doktor Faust”, 
“Qo‘rg‘on”, “Jarayon”, “Vabo”, “Pedro paroma”, 
“Yolg‘izlikning yuz yili”, “Sartoris”, “G‘azab va 
shovqin” kabi asarlar mif adabiyotdagi yangilanishni, 
uning imkoniyatlarini kengaytirish, yangi mavqega 
ko‘tarishi mifsiz, afsonalarsiz sodir bo‘lmasligi ayon 
bo‘lgach, mif va adabiyot aloqalarini endi quruq su-
jetlardan emas, inson psixologiyasidan izlaydigan 
fan–psixoanalitika yuzaga keldi. Bu fan mif–ajdodlar 
dunyosining yaralishi, olam va xudolar orasidagi jo‘n 
va cho‘pchakona va ongsiz tasavvurlarning yig‘indisi 
emas, balki u inson psixologiyasining bir qismi, inson 
ruhiyatining ajralmas bo‘lagi ekanligini isbotlab bera 
boshladi. Qizig‘i shundaki, XVIII-XIX asrdagi tanqidiy, 
romantik realizmlarni o‘zlashtirgan, insonni o‘rgan-
ishda o‘zigacha bo‘lgan boy tajribadan unumli foyda-
langan XX asr adabiyoti inson dunyosi va ruhiyatini 
tahlil qilar ekan, ya’ni u o‘zigacha bo‘lgan adabiyot-
lardan ham ko‘ra inson ruhiyati va qalbiga ko‘proq 
yaqinlashar, uni tadqiq etar ekan, ana shu ruhiyat va 
qalbda ilk insonlar dunyosi kabi mifologik timsollarga 
duch keladi. Shundagina mifni faqatgina ifoda usuli, 
badiiylashtirish vositasi sifatida emas, balki insonni 
tahlil va tadqiq qiluvchi poetik til sifatida qabul qilish 
boshlandi. Shu sababli mif va adabiyotning aloqasi 
haqida gap ketganda, bu aloqani faqat sujetlashtirish 
va tasvir usuli, badiiylik vositasi sifatida emas, inson 
ruhiyatini aks ettiruvchi poetik til sifatidagi o‘rniga kat-
ta ahamiyat berish kerak. Zero, Frans Kafka asarlari-
da “Uliss”, “Doktor Faust” kabi parallael mifik sujetlar 
emas, balki ichki va tashqi olamdagi mifologik jarayon 
modelining yaratilishi muhimdir.
1
Chunki insonning 
1 
Кафка Ф. Мастера современной прозы. – Москва: Раду-
га, 1989.
o‘z-o‘ziga va tashqi olamga yotlashuvi va munosabati 
jarayoni ilk insonning tabiat va xudolarni kultlashtirish 
jarayoni va munosabatida kam farq qiladi. Inson ilk 
ajdodi tabiat va xudolar oldida ojiz bo‘lgani kabi bu 
yerda ham o‘z taqdirini o‘zgartirishga ojizlik qiladi, 
tashqi va ichki olam jarayoni mifologik model ustiga 
quriladi. Shu sabali o‘z ixtiyoridan yot, oldindan jaray-
onga mahkum etilgan hamda qo‘rg‘onni izlab yo‘lga 
chiqqan va uni topolmagan XX asr odamining ruhiya-
ti, taqdiri xudolar qo‘lida bo‘lgan, taqdiriga qarshi in-
son qanchalik kurashmasin, baribir uning quli bo‘lib, 
o‘z onasiga uylangan, qanchalik istamasin hech bir 
voqea o‘z ixtiyori bilan sodir bo‘lmagan Edipdan kam 
farq qiladi. Har ikkala holatda ham odam ixtiyorsizlik 
qurbonidir va har ikkala holatda ham inson o‘z-o‘ziga 
hamda tashqi olamga begonadir. 
Demak turli davrlarda yaratilgan asar va qahra-
monlar muhiti mifik muhitdir. Mifning bunday keng 
imkoniyati va insonni tahlil qilshdagi rolining beqiyos-
ligi uning adabiyotning ajralmas qismi sifatida yashab 
qolishini ko‘rsatadiki, XX asrdan emas insoniyat shu 
paytgacha yaratgan biror ulkan namunasini mifsiz, 
mif ishtirokisiz tasavvur qilish mumkin emas. Xo‘sh, 
bu nimadan darak beradi? Adabiyotga mif nega 
shunchalik yopishib olgan? Adabiyot va mif ta’sirini 
qanday ilmiy asoslash mumkin? Umuman, adabiy-
ot nega mifsiz yashay olmaydi? Umuman olganda, 
nega adabiyot afsonasiz yashay olmaydi? Nega ad-
abiyotning hayoti afsonasiz qisqa? Bizningcha, bu 
savolga javobni ikki xilda izlash kerak. Ulardan bir-
inchisi, insonning tashqi dunyo bilan munosabati va 
ularni qabul qilish jarayoni. Xuddi shunday vaziyatda 
ham ilk ajdodlarimiz afsonalar yaratgan, ya’ni afson-
alar ajdodlarimizning tashqi olamga munosabati, uni 
tirik va harakatlanuvchi sifatida tasvirlashi, insonning 
bu boradagi o‘rni va u haqidagi tasavvurlari natijasida 
vujudga keladi. 
Makon va vaqt. Teylorning fikricha, Afrikada 
haligacha qabila bo‘lib yashayotgan ibtidoiy xalqlarn-
ing yer, osmon, osmon, tabiat kuchlari, olam haqida-
gi g‘oyalari o‘sha olis zamonlardagidek o‘zgarmagan, 
shuning uchun ham ularning barcha g‘oyalari shun-
daydir. Mifologik. Ishlash. Mif tashqi olamga muno-
sabat muammosidan va undan kelib chiqadigan 
tushuncha va g‘oyalardan, boshqacha aytganda, 

---

125
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature
insonning tashqi olamga nisbatan zaifligi natijasida 
tug‘iladigan g‘oyalar yig‘indisidan kelib chiqadi. In-
son kuchli va sirli tashqi dunyo oldida kichik bir mav-
judotdir. Uning butun xulq-atvori, hayoti va taqdiri shu 
tashqi dunyo kuchlari dengizida va u bu kuchlarning 
irodasi ifodasi bilan yashaydi. Bu erda yaxshilik va 
yomonlik ajralib turadi va tashqi dunyoning qudratli 
kuchlari yaxshi va yomon xudolarga bo‘linadi. Koinot 
bu yaxshi va yomon xudolarning muvozanati va ku-
rashidan iborat. Bu kurash inson ruhiyatida o‘z aksini 
topadi. Inson ruhiyatida yovuzlik paydo bo‘lsa, yovu-
zlik xudosi uni to‘ldiradi va uni faqat yomon ishlarga 
undaydi. Yoki aksincha. Yigirmanchi asr adabiyotida 
inson ojizligi va iroda erkinligi yo‘qligi mavzusi aso-
siy o‘rin tutadi, deb hisoblaymiz. Shu boisdan ham 
“Uliss”, “Sehrli tog‘”, “Qo‘rg‘on”, “Sinov” yoki bosh-
qa asarlarda beixtiyor inson tasviri bo‘rttirib tasvir-
langan. Xususan, bu asarlarning har birida o‘ziga 
xos mifologik olam yaratilgan. Bu olamda inson o‘z 
ixtiyorisiz, kuchsiz qilib tasvirlanadi. Ya’ni ular mifik 
dunyodagi turli qahramonlar, xudolar, kuchlar xo-
hish -istaklarining oddiy ijrochilari va ana shu ixtiy-
orsizlikdan paydo bo‘ladigan ma’nisizlik yoki absurd 
qurbonlaridir. F.Kafkaning bu fidoyilik jarayoni uning 
asarlarida o‘zining jonli ifodasini topdi. Aytish kerakki, 
Kafka asarlarida miflar tilga olinmaydi, miflar keltiril-
maydi, lekin asarlardagi obrazlar o‘z pozitsiyasidagi 
mifologik obrazlar, tashqi olam yoki tashqi olamning 
ularga munosabati. Kafka tadqiqotchisi M. Broad bu 
figuralarni xudolardan adolat, rahm-shafqat va rozilik 
so‘ragan mifologik personajlarga o‘xshatadi. Boshqa 
tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, asar Nuh payg‘am-
bar afsonasi ta’sirida yaratilgan, Freyd-Yung nazari-
yasi asosida qayta ko‘rib chiqilgan, xususan, Nuh 
mehnat ruhining otalik hukmronligi ostida yashay-
digan begunoh gunohkor sifatida o‘ziga o‘xshatilgan. 
Biroq bu talqin “Sud” qissasidan ko‘ra “Sud” qissasi-
ga ko‘proq mos keladi. “Otaning o‘g‘ilga munosabati” 
qissasida va “Jarayon, Iosif K qonuni” da bu mifga 
munosabat shu mifga o‘xshaydi, lekin Kafkaning mi-
fologik talqini bevosita emas, bilvosita, ya’ni asarda 
yaratilgan tasavvur va tushunchalar modellarida sin-
gib ketgan. Shuning uchun bu asarlarni har qanday 
mifologik nuqtai nazardan talqin qilish mumkin bo‘la-
di. Badiiy olam mifning takrorlanishidan emas, balki 
bu mifdagi dunyo maketini yaratish orqali yaratilgan 
bo‘lib, asar qahramoni butun insoniyat timsolini if-
odalaydi. Qahramon afsonaviy dunyo namunasida 
harakat qilib, afsona qahramonlaridek harakat qiladi 
va begunoh aybdorga, xudolar qurboniga aylanadi. 
Jozef K. u nima uchun sud qilinayotganini bilmaydi, 
lekin unga qonunning adolatli tomonlari (masalan, 
“xudolar” adolati) haqida doimiy ravishda ma’lumot 
beriladi, sudlanadi, lekin uning jinoyati nima ekanligi-
ni aytmaydi, sudyalar sud jarayonida turli xil rasmlar-
ni chizishadi va sud oddiy binoda emas, balki eski 
uyning tomida, etakda va tashlandiq holda, joyida 
bo‘lib o‘tadi; Qamoqxona ruhoniysi K. unga oʻz taqdi-
riga tan olishi kerakligini, arab gunohi boʻlmasa, ja-
rayon boshlanmasligini aytadi, uni oʻzini qurbon qil-
ishga koʻndiradi va bu xizmat orqali mifdagi ruhoniylik 
vazifasini bajaradi; Kafka ish oxirida. Siz kimsasiz, 
tor, qorong‘i ko‘chada qatl qilinyapsiz - bu holat qat-
ldan ko‘ra oddiy qotillikka o‘xshaydi: Jozef asar davo-
mida adolat izlab topolmaydi va uning qanday ekan-
ligini tasavvur ham qila olmaydi. Natijada u o‘zini qur-
bon qilishlariga ko‘nishga majbur bo‘ladi va ko‘nadi.
Uning qurbonligi xudoga qurbonlikni eslatadi: Edvard 
Teylorning guvohlik berishicha, qadimgi davrlarda 
odamlar turli xudolarga qurbonlik qilishgan va buni 
qurbonlik qiluvchi xudolarning marhamati sifatida 
qabul qilganlar. “Qo‘rg‘on” da qahramon qo‘rg‘ondan 
uni sudralib yuruvchi sifatida tanib olishni so‘raydi: 
hatto qo‘rg‘onning quyi saflari ham o‘zlarini xudolar 
kabi tutadilar. “Qo‘rg‘on” bizga Olimpni, yunon mi-
fologiyasida Zevsning qarorgohini va uning atrofi-
dagi xudolarning xizmatkorlarini eslatadi. Ertaklar 
olamining maketi zavodda noodatiy hodisalarga yo‘l 
qo‘yadi: K. qishloqqa yetib keldi, tavernadan qal’aga 
qo‘ng‘iroq qilib, qazuvchilar chaqirilgan-qilmaganligi-
ni bilishadi. Qishloq aholisi ushbu telefon orqali qal’a 
bilan bog‘lanib, turli ko‘rsatmalar oladi. Biroq, ish 
davomida qal’a va mehmonxona o‘rtasida sim yo‘qli-
gi, aloqa yo‘qligi ma’lum bo‘ldi. Asarning mifologik 
modeli asarni har qanday afsonaga bog‘lab talqin 
qilish imkonini beradi, shuning uchun tadqiqotchilar 
Kafka asarlarini shumer afsonalari bilan, xususan, 
“Mangu hayoti” suvini izlagan Bilgamish (Gilgamish) 
afsonasi bilan solishtiradilar. Uni topishni kutmas-
dan vafot etdi. Kafka o‘z asarida mifni emas, balki 
afsonaviy dunyo modelini o‘zlashtiradi va bevosita 
parallel afsonaga tayangan holda shu model asosida 
asar quradi. “Odissey” yoki “Sehrli tog‘” asarlari un-
ing texnikasini tezda ochib beradi. “Jarayon” va “Kur-
ganets” kabi. Joys mifni inson hayotining davomi deb 
hisoblaydi, T. Mann 20-asr hayotini tasvirlash uchun 
mifdan foydalanadi, Kafka afsonaning asl mohiyati-
ni ochib beradi; bizga afsonani batafsil holda keltir-
maydi, balki bizni mifologik dunyoning ushbu modeli 
bilan tanishtiradi. “Evrilish”da biz ikki marta mifologik 
marosimga – maqomga o‘tishga, ya’ni odamni ruhga 
aylantiruvchi sehrga duch kelamiz va bu “sehrgar-
lik”ni endi jamiyat faoliyatida u insonni hasharotga 
aylantirdi: inson mifologiya izidan boradi.
“Evrilish”da biz insonni tirik mavjudotdan inson-
ga aylanish jarayonini ko‘ramiz. XX asr adabiyoti-
da mifologiyaga yangicha munosabat shakllandi. 
Mifologiyani adabiyot va san’atga yaqinlashtiradi-
gan, mifologiyani talqin qilishning yangi nazariyasini 
yaratgan psixoanalitiklarning qarashlari inson va ijod 

---

126
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature 
jarayonlari haqidagi mifologiyani tushunish imkoni-
ni beradi. Psixoanalitiklar ijodkorlikni ongli darajada 
ongsiz tuyg‘ularni ozod qilish sifatida baholaydilar. 
Ilhom – ong tomonidan bostirilgan ongsiz tuyg‘ularn-
ing to‘satdan paydo bo‘lishi. Buyuk ijodkorlar ongsiz 
tuyg‘ularining sirtini oddiy mahoratga aylantirgan, 
ongli faoliyat va ongsiz tajriba o‘rtasidagi muvozanat-
ni saqlashga muvaffaq bo‘lganlardir. Psixoanalitik fan 
insondagi “men”ni izlab, ruhiy olamda ushbu psixik-
aga xos “miflar”ga duch keldi. Bu “miflar” insonning 
ma’naviy olamiga ta’siri jihatidan birinchi ajdodlar 
afsonalaridan deyarli farq qilmaydi. Ma’naviy olam-
da “men”ning shakllanishigacha bo‘lgan kultlar
1
bor 
va bu kultlar odamlarni, ta’bir joiz bo‘lsa, soqov qilib 
qo‘yadi; Afsonalardagi xudolar, yovuz ruhlar, bahay-
bat jinlar qahramonning maqsadiga erishishga to‘siq 
bo‘lganidek, ular uning “men”ga bo‘lgan istagini har 
xil sukunat, illyuziya, umidsizliklar bilan to‘sadi, o‘zi-
ga bo‘lgan ishonchni yo‘q qiladi. Insondagi kult o‘zini 
xudo qilgan birinchi ajdodlarning ruhiy dunyosidan 
deyarli farq qilmaydi. Uning ongi va ongi birinchi aj-
dodinikidan keskin farq qilsa-da, ruhiy dunyosi bir-
inchi ajdodi Jozef K.nikidan farq qilmasa ham, ichki 
kult ajdod ichidagi kultdan farq qilmaydi. Insonning 
ruhiy yuksalishi va yuksalishi nafaqat ruh va aqln-
ing chaqmoqlari Xudoning nayzasi emasligini yoki 
yerni ho‘kiz ko‘tarmasligini bilish bilan emas, balki 
uning qay darajada ekanligi bilan o‘lchanadi, ko‘taril-
di. ruhiy dunyo kultlaridan oshib, mukammal o‘zini 
yaratishga qodir. Madaniy qahramon ogre yoki siklop 
yo‘qligini yaxshi biladi va bunday yirtqich hayvonga 
ishonmaydi, lekin uning ruhiy olamidagi kultlarga nis-
batan zaifligi va ichki ahmoqligi uni kulda yashashga 
va kanniballar jamiyati soyasidan qo‘rqishga majbur 
qiladi va uning ustiga yiqilib, ikkala holat ham ilmiy 
jihatdan afsonaviydir. Atoqli adib U.Folkner asarlar-
ida “polkovniklarning sharpasi” kezib yuradi. Kafka 
asarlarida insonning ojizligi va ahmoqligi, uning o‘z 
“men”i dan uzoqlashishi, jarayon kultlarining oxiriga 
yeta olmasligi va uning yetishmovchiligi yo‘lida tur-
gan qal’a qoralanadi. iroda erkinligi va u o‘z yo‘lidan 
keta olmasligi; Tomas Mannning asarlarida yovuzlik 
va illatga sig‘inish inson qalbining yolg‘on egizak-
larida hukmronlik qiladi, shuning uchun insonning 
hamma qilgan ishlari, hatto yaxshilik uchun qilgan 
1 
Kult (lot. cultus dan) - hurmat, sajda qilish. Diniy kult - har 
qanday xudolar va narsalarni (muqaddas tasvirlar, haykallar) 
diniy hurmat qilish; shu jumladan marosim va marosimlar, оliy 
mavjudotga sig’inish.
ishlari ham oxir-oqibat shu kult qurboniga aylanadi. 
S.Bekket yoki absurd teatrining boshqa vakillari ha-
yotlarini mantiqsizlikka sig‘inish tarzida o‘tkazishadi, 
Kamyu asarlarida aql-idrokka sig‘inishning soyalari 
bor, inson hayoti pirovardida safsata va safsatalar-
dan iboratdir, deydi. M. Prust asarlarida personajlar 
undan chetga chiqadi, ikkinchi va lahzani kult sifatida 
qabul qiladi, maʼno va goʻzallik izlaydi. “Neomifolo-
gizm” yo‘nalishiga mansub har qanday yozuvchining 
ijodida inson haqidagi u yoki bu darajadagi “MİF”ni 
uchratish mumkin. Bu mif antik davr afsonalariga par-
allel emas, balki bu miflarning takrori, XX asr inson 
ruhiyati haqidagi afsonalardir. Shu sababdan ham 
asrimizda adabiyot miflari ma’lum ma’noda yangi-
lanib, ong qatlamlari ochilib, adabiyot inson haqidagi 
chinakam ilmga aylanganda tsivilizatsiya yangi deb 
hisoblangan miflarga ehtiyoj paydo bo‘ldi. filiali, o‘sdi. 
Ch.Aytmatovning “Oq kema”, “Azrga tatigulik kun”, 
“Qiyomat” asarlarida parallel miflar bugungi kundagi 
inson ruhiyati haqidagi mif bilan qiyoslanadi va har 
ikki afsonadagi o‘xshashliklarni ochib beradi, shuning 
uchun muallif o‘z ajdodlaridan kam farq qiladi. Afson-
alarni kim yaratgan. Agar biz XX asr adabiyotiga 
murojaat qiladigan bo‘lsak, shartli ravishda aytishimiz 
mumkinki, “inson - bu afsona”, bugungi kunda “Ja-
jman”, “Qora kun”, “Ko‘k ko‘l”, “Chodir xayol”| o‘zin-
ing “Qadimdan bo‘lgan ekan” kabi asarlarida bu 
odamni o‘rab olgan afsonaga yondashuvni ko‘ramiz.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, mifologik modellar 
adabiyotimiz tarixida shakllangan ilk obrazlar silsilas-
ini tashkil etibgina qolmay, qanchalik qadimiy va eski 
bo‘lishiqa qaramay davrlar, zamonlardan bizga qadar 
yetib kelgan javohirlardir. Mif va mifologik obrazlar 
nafaqat o‘zbek adabiyoti nasr va nazni uchun,bal-
ki jahon adabiyoti rivoji, badiiy taraqqiyoti, ularning 
mavzu va maqsadi chuqurlashuvida ham o‘ziga xos 
o‘rin tutib kelmoqda. 
Zamonaviy jahon adabiyoti nasrida ko‘plab mi-
fologik modellar sintezini ko‘rishimiz mumkin. Ulardan 
ayniqsa fransuz yozuvchisi Alber Kamyu o‘z asarlari-
da maqsadli foydalangan bo‘lib, yunon afsonalari qah-
ramoni Sizif modelining qiyofasini yoritishda boshqa 
adiblarga nisbatan o‘zgacha yondashuvni ko‘rishimiz 
mumkin bo‘ladi. Mifologik modellarning qiyofalari 
yillar, asrlar yoki ijodkorlar tafakkuri va falsafiy mulo-
hazalari natijasida turli xil xarakter kasb etishi mum-
kin. Bu esa uni yaratgan millat yoki ijodkorning mazkur 
obraz haqidagi shaxsiy qarashlari va ruhiy ehtiyojlari 
bilan uyg‘un ravishda o‘zgarib borishi mumkin.
Resume: In this article, we can see the role of myth in modern world prose and its importance, the 
synthesis of many mythological models in the prose of world literature.
Резюме: В данной статье мы можем увидеть роль мифа в современной мировой прозе и его значе-
ние, синтез многих мифологических моделей в прозе мировой литературы.

---

127
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature
Filologik tadqiqotlar: til, adabiyot, та’lim. 2023; 5
ISNN: 2181-1741 (Print)
ISNN: 2181-1725