Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

81
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature
Philological research: language, literature, education 
2022; 5-6(5-6);
Qabul qilingan sana: 16.11. 2022
Nashr etilgan sana: 28.11.2022
ISNN: 2181-1741 (Print); ISNN: 2181-1725
ЧЎЛПОН ШЕЪРИЯТИДА АНЪАНАВИЙ ЖАНРЛАР 
ВА УЛАРНИНГ ТРАНСФОРМАЦИЯСИ
Юлдашев Нормат, 
Термиз давлат университети Ўзбек адабиётшунослиги кафедраси мудири, 
филология фанлари номзоди, доцент
Ҳар бир даврдаги ижтимоий-сиёсий ўзгариш-
лар адабий тур ва жанрларга ўз таъсирини ўт-
казади. Адабий жанрлар шаклий ва мазмуний 
жиҳатдан янгиланади. Янги-янги жанрлар пайдо 
бўлади, анъанавий жанрлар трансформацияга 
учраб ўзгариб боради. “Ҳамма вақт лирика жанр-
ларида тўрт хил жараён ҳукмрон: а) анъанавий 
жанрлар мавжуд; б) ўзгарган, қайта ташкил топ-
ган (трансформацияга учраган) жанрлар бор; в) 
янги жанрлар келиб чиқиб туради; г) ҳали жанр-
га айланмаган шеър турлари, строфик шакллар 
мавжуд бўлади”
1
. 
ХХ асрнинг бошларида жадид шоирлари ўз 
асарларида анъанавий жанрларни истифода 
этиб, уларни мазмун жиҳатдан янгилашга му-
ваффақ бўлдилар. Кўҳна ғазал, мураббаъ, қитъа, 
маснавий, мусаммат шаклларидан ижодий фой-
даланиб бетакрор асарлар яратди. Анъанавий 
жанрларнинг шаклий-маъновий хусусиятларини, 
образлар тизимида анъанавийликни сақлаган 
ҳолда ўз даври воқелигидан келиб чиқиб мазмун 
жиҳатдан янгилади. Айниқса, бу жараён ғазал 
жанрида бўй кўрсатди. “Жадид шоирлари шеъ-
риятида ҳеч бир жанр йўқки, у ғазал каби кўҳна ва 
жозибали поэтик жанрнинг имкониятлари дара-
жасида ўзини синаб кўрмаган бўлса. Ғазал жадид 
шоирлари мурожаат этган энг фаол жанр бўлиш 
билан бирга шоирлар шуурини янги замонавий 
шеъриятни қабул қилишга тайёрлади.”
2
ХХ аср бошларида ижод қилган кўплаб жадид 
шоирлари, хусусан, Сиддиқий Ажзий, А. Авлоний, 
Ҳ.Ҳ.Ниёзий, И. Ибрат, Тавалло, Сўфизода каби 
шоирлар қаторида Чўлпон ҳам миллий ғазал 
жанрини мазмун ва шакл жиҳатдан янгилашга 
1 
Адабий турлар ва жанрлар. Тарихи ва назариясига оид. 
2 жилд. – Тошкент, 1992. – Б.141.
2 
Тожибоева М. Жадид адабиёти ва мумтоз анъаналар. – 
Тошкент: Mumtoz so‘z, 2011. – Б. 75.
салмоқли ҳисса қўшди. Чўлпон поэтик меросида 
ғазал жанрига мансуб асарлар саноқли. “Чўлпон 
Ҳамза изидан бориб, арузда ёзилган “Қаландар 
ишқи” (1922), “Дарё бўйида” (1931), “Барча умид”, 
“Бизнинг ватан” ва бошқа ғазалларида анъанавий 
эски ўзбек адабий тили кўндаланг тургани ҳолда 
тўғридан-тўғри ширали, реалистик, оддий халқ 
тилига дадил мурожаат қилди. Бу ҳол ўзбек ға-
зали услубини чинакам халқчиллик асосида янги 
изга солишга хизмат қилди”.
3
Илк ижодини анъ-
анавий йўлда бошлаган Чўлпон “Туркистонлик 
қардошларимизга” шеърида бошқа жадид шоир-
лари сингари мавзуни “миллат дарди”дан бош-
лайди. “Илму маърифат ҳам ҳунардин маҳрум қо-
либ маърифатсизлиқ балосига йўлиққан бизнинг 
халқ”нинг аҳволига ачиниш руҳи билан суғорил-
ган шеър жанр талабларига тўлиқ жавоб бера ол-
масада ғазал йўлида ёзилган. Манбаларда ғазал 
5 байтдан 12 байт атрофида бўлиши кўрсатилган. 
Ушбу шеър шоирнинг илк тажрибаси эканлиги-
ни ҳисобга олсак шартли равишда ғазал дейиш 
мумкин. Шеър ўн бир байтдан иборат бўлиб қо-
фияланиш тизимида изчиллик йўқ, оқ шеър шак-
лида ёзилган, “бизнинг халқ” радиф бўлиб келган. 
Шеър арузнинг “рамали мусаммани маҳзуф” ваз-
нида ёзилган. Шеърда ифодаланган мазмун му-
ҳим: маърифатсизлик балосидан қутилиш учун 
туркистонлик қардошларимизга мурожаат руҳи 
устивор. Эҳтимол, шеър ғазал талабларига тўла 
мос келмагани учун уни ўзи тартиб берган тўп-
ламларига киритмаган. Чўлпоннинг ғазал жанри 
талабларига мос келадиган шеърлари “Қаландар 
ишқи”, “Дарё бўйи”, “Барча умид сен карамдан”, 
“Бизнинг Ватан”. Шоирнинг ўзи шеър сарлавҳала-
ри тагига “эски йўлда”, “эски тартибда” деб изоҳ 
берган. “Қаландар ишқи” нафақат ўзбек шеърия-
3 
Адабий турлар ва жанрлар. – Б. 195.

---

82
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature 
тининг, балки янги ўзбек ғазалиётининг гултожи 
ҳисобланади. Маълумки мумтоз шеъриятда ишқ 
асосий тимсоллардан бири. Хусусан “Алишер 
Навоий, аввало, ғазалиётнинг ғоявий-тематик 
томонларига кўпроқ эътибор беради. Шоир фик-
рича, ғазалиётнинг асосий, етакчи мавзуси “дард 
ва сўз” (ишқ ва ишқ оташи)дир”
1
. Чўлпон ишқ об-
разига янгича руҳ ва оҳанг берди. “Қаландар иш-
қи”ни ботиний ва зоҳирий маъноларда ҳам таҳ-
лил қилиш мумкин. Аммо Чўлпон қалбидаги ишқ 
Вадуд Маҳмуд эътироф этганидек, у на тасаввуф 
шоирларининг ботиний ишқи, на дунёвий шоир-
ларнинг зоҳирий ишқидир. Унинг ишқи Ватан ва 
Миллат ишқидир. /Ажаб дунё экан бу ишқ дунёси 
аё дўстлар, Бу дунё деб у дунёни баҳосиз пулга 
сотдимку/. Ушбу яссавиёна сатрларда шоир ўзи-
ни Қаландар тимсолида кўради. “Қаландарлик-
дарвешлик – кўнгил йўлчилиги”(И.Ҳаққул). Лирик 
“мен”нинг қаландардек юриб дунёни кезиб, ёрини 
тополмай яна кулбасига қайғулар, аламлар бир-
ла қайтишида ҳам катта рамзий маъно бўлиб, бу 
ғам-аламларлар миллат дардини юрагига жойлаб 
ҳаққа, ҳақиқатга интилган қалбнинг нидолари янг-
лиғ таассурот қолдиради. “Қаландар ишқи” ғазал 
жанридаги мукаммал асар. 
ХХ асрнинг бошлари жадид шоирлари ижоди-
да аруздан бармоққа ўтиш жараёни тезлашди. 
Ҳатто арузда ёзилган шеърларни бармоқ шакли-
да ифодалаш, тўлиқ мисраларни бўлиб ташлаб 
ёзиш ҳолатлари кўзга ташланади. Бу ҳолат бир 
жиҳатдан бармоққа ўтиш жараёни билан боғлиқ 
бўлса, иккинчидан ритмик-интонацион оҳангни 
кучайтириш, поэтик мазмунни ёрқинроқ ифода-
лаш мақсадида қўлланилган. Маълумки, шеър 
вазни график шаклга кўра эмас балки, Фитрат 
таъбири билан айтганда “шеър вазнини қулоқ во-
ситаси билан ўлчаш” мақсадга мувофиқ
2
. Чўлпон 
ижодидаги кўпгина шеърлар аруз вазнида ёзил-
ган бўлса-да, шаклий жиҳатдан бармоққа ўхшай-
ди. Айни ҳолатни шоирнинг “Кўнгил” шеърида ҳам 
кузатиш мумкин.
Кўнгил сен бунчалар нега
Кишанлар бирли дўстлашдинг?
На фарёдинг, на додинг бор
Нечун сен бунча сустлашдинг? 
Аслида икки мисрани бир мисрага жойлаб 
ёзсак ҳам мазмунда ўзгариш бўлмайди. Шеър 
уч банддан иборат. Агар ғазал шаклига солинса 
олти байтдан иборат бўлади. Шоир қалбидан ке-
чаётган исёнкор руҳдаги туйғуларини ифодалаш 
учун айнан шу шаклни танлаган. Шеърдаги лирик 
1 
Ўзбек классик шеърияти жанрлари. – Тошкент: Ўқитувчи, 
1979. – Б.12.
2 
Бу ҳақда қаранг. Н. Афоқова. Шеър вазнини белгилаш 
усулларига доир // Ўзбек тили ва адабиёти. 2003. 6-сон.
кечинма кўнгилга қаратилган. Кишанлар бирла 
дўстлашган кўнгилга қарата айтилган саволлар, 
ўтли нидолар ҳақоратлардан дили оғриган Ин-
сонга қаратилган. Кишан билан кўнгил тимсолла-
ри орасида тазодий боғланиш бор. Кишан ва кўн-
гил ҳеч бир замонда бир-бири билан дўст бўла 
олмайди. Шоир бу ўринда ўткир киноявий усулни 
қўллаган, билиб билмасликка олган. Шеърнинг 
ниҳоясида лирик “мен” мақсадини ошкор қилади. 
Ти-рик-сан,- ўл/-ма-ган-сан-, Сен/-да- о-дам,- 
сен-/да- ин-сон-сан;/
Ки-шан –кий-ма/, бў-йин- эг-
ма/, Ки-, сен- ҳам –ҳур/ ту-ғил-ғон-сан!../
Мафоийлун Мафоийлун