Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

94
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature
Philological research: language, literature, education
2022; 5-6(5-6);
Qabul qilingan sana: 12.11.2022
Nashr etilgan sana: 28.11.2022
ISNN: 2181-1741 (Print); ISNN: 2181-1725
НАВОИЙ ЛИРИКАСИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ 
ТАРИХИГА ДОИР
 Норқулова Шаҳноза Тўлқиновна, 
Термиз давлат университети Ўзбек адабиётшунослиги кафедраси катта ўқитувчиси
Алишер Навоий ғазалиёти ва унинг айни ға-
заллари таҳлили билан боғлиқ кузатувлар ада-
биётшунослигимизда алоҳида ҳодиса ҳисобла-
нади. Собиқ шўро даври ва истиқлол йиллари бу 
соҳада эътиборга молик маълум ишлар амалга 
оширилганини биламиз. Бу борада айниқса, етук 
шоиримиз марҳум Эркин Воҳидов
1
, олимлари-
миздан Суюма Ғаниева, Нажмиддин Комилов, 
Абдурашид Абдуғафуров, Иброҳим Ҳаққул
2
ва 
бошқаларнинг изланиш самаралари диққатга са-
зовордир. Шунингдек, Алишер Навоий шеърия-
ти таҳлилига бағишланган ишлардан Ботирхон 
Акрам
3
ва Нусратулла Жумахўжалар
4
амалга 
оширган тадқиқотлар салмоғи жиҳатидан баланд 
поғонада туради. Шоир Эркин Воҳидовнинг куза-
тувлари ўзининг салмоғи ила ажралиб туради, 
Навоийнинг қатор ғазаллари таҳлил назаридан 
ўтказилиб муҳим хулосалар ўртага ташланади. 
Алишер Навоийнинг:
Қаро кўзум келу мардумлуғ эмди фан қилғил,
Кўзум қаросида мардум киби ватан қилғил 
ғазалининг Эркин Воҳидов амалга оширган таҳ-
лилига диққат қилайлик: “Бу сўзларда қанчалик 
вафодорлик, фидойилик бор, баркамол муҳаббат 
бор, шеърий ифода эса нақадар теран, жозибали, 
сержило. “Мардум” сўзининг икки маъноси бор. 
Мардум – одам, мардум – кўз гавҳари. “Қаро кў-
зум” дея мурожаат этади шоир севикли ёрга, “келу 
мардумлиғ”, яъни одамлик (одамийлик) –одам-
гарчилик одатини кўрсат, “кўзум қаросида мардум 
1 
Воҳидов Э. Шоиру,шеъру, шуур: Адабий эсселар. – Тош-
кент: Ёш гвардия, 1987. –Б. 9–224; Воҳидов Э. Ёзувчи ва 
давр. Сўз латофати. 2-нашр. – Тошкент: Ўзбекистон,2018. 
– 219 б. 
2 
Алишер Навоий. Ғазаллар, шарҳлар. Тўплаб нашрга 
тайёрловчилар: А.Шаропов, Б.Эшпўлатов. – Тошкент: 
Камалак, 1991. –176 б.
3 
Акрам, Ботирхон. Фасоҳат мулкининг соҳибқирони. – 
Тошкент: Ўзбекистон, 1991. –244 б.
4 
Нусратулло Жумахўжа. Сатрлар силсиласидаги сеҳр. 
Алишер Навоий ғазаллари таҳлили асосида. – Тошкент: 
Ўқитувчи, 1996. – 224 б.
киби”, яъни кўз гавҳари каби “ватан қилғил”, ма-
кон (маскан) қилғил. Биргина байтда неча маъно 
товланишлари – ҳам мардумнинг икки маъноси, 
ҳам “қаро кўзум”га муқобил “кўзим қораси” ифо-
даси – нақадар теранлик, нафосат, мукаммаллик 
ифодаси бор”
5
. Алишер Навоийнинг:
Ҳусни ортар юзда зулфин анбарафшон айла-
гач,
Шамъ равшанроқ бўлур торин паришон айла-
гач.–
ғазалининг:
Ошкор айлаб юзин кўзумни ҳайрон айлади,
Ёшурин олди кўнгул кўзумни ҳайрон айлагач.–
бешинчи байти таг мазмунини Эркин Воҳидов 
ушбу хилда ифодалайди:
“Париваш юзини ошкор қилди-ю, кўзни ҳайрат-
га солди. Кўзни ошкор ҳайратга солдиву кўнгулни 
яширин забт қилди”
6
.
Биз мавзуимиз талабидан келиб чиқиб, ада-
биётшунос олимларимизнинг Навоий ғазаллари 
таҳлилига доир кузатувларининг кўз тимсолига 
дахлдор қисмларига эътибор қаратдик. Даври-
мизнинг йирик олими, марҳум Нажмиддин Коми-
ловнинг кўз тимсолига доир шарҳлари ўзининг 
мароқлилиги ила кишини мафтун айлайди. Олим-
нинг кўзга тааллуқли бир шарҳини қараб чиқай-
лик:
“Эрур кўнгулда сафо ишқ тоза доғи ила,
Нечукки кўзда ёруғлиқ эрур қароғи ила.
Ишқнинг доғи – дарду алами, асорати, яраси 
тозаришдан кўнгилда шодлик, ғурур ва равшан-
лик пайдо бўлди. Зотан, бунга ажабланмаслик 
керак, чунки кўзнинг қорачиғи равшанлиги унинг 
қорачиғидан. Байтнинг мазмуни шу. Ажойиб таш-
беҳ: кўз гавҳари қора, аммо кўришнинг қуввати, 
ёруғлик ўшандан, демак, ишқ кўнгилга дарду доғ 
солса-да, лекин кўнгил кўзини равшанлаштира-
ди, оламни мусаффо нигоҳ билан идрок этишга 
5 
Воҳидов Э. Сўз латофати. Шу манба. – Б.127–128.
6 
Ўша манба. – Б.139.

---

95
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature
чироғи ҳидоят бўлади ”
1
. Олим қаламига мансуб 
таҳлиллардан яна бирида ўқиймиз: