Пинхасов ҳозирги ўзбек адабий тили лексиколосия ва фразеология

оид. Октябрь социалистик революциясндан сўнг ўзбек халқи- 
нинг моддий-маънавий ҳаётида жуда катта ўзгаришлар юз бер- 
ди. Социалистик саноат, қишлоқ хўжалиги, совет фани, техника-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Си, санъати ва адабиёти ҳар тарафлама ривожланди. Бу ^ўзга- 
ришлар, янгиликлар ўзбек миллий тилида ўз аксини топди.
Совет даврида ўзбек тили лексикаси анчагина янги сўзлар 
билан бойиган бўлса, ўзбек фразеологияси ҳам бир неча янги 
иборалар билан бойиди.
Совет даврида ўзбек фразеологиясининг тараққиётини фра- 
зеологик бирлашма доирасининг янги иборалар билан (янги ме- 
тафорик иборалар, янги мақоллар, янги афоризмлар 
билан) 
бойиганлигидан, янги фразеологик қўшилмаларнинг майдонга 
келганлигидан, бир неча фразеологик ибораларнинг деформация 
ва модернизацияга учраганлигидан ва рус тилидан олинган 
фразеологик ибораларнинг ўзлашиб кетганлигидан билиш мум- 
кин.
1. Янги метафорик иборалар: 
Ш арқ юлдузи 
(Узбекистон 
республикаси ва журнал номи), Ильич чироғи (электр), оқ ол- 
тин (пахта), зангори олов ё зангори олтин (газ), ҳаёт кўзгуси 
(газета), зангори кема 
(пахта териш 
машинаси), дала ма- 
ликаси (маккажўхори) кабилар.
2. Янги мақоллар: Плансиз ииг —қолипсиз ғишт, коллектив 
ҳаёт — мудом барҳаёт, мард майдонда, аълочи имтиҳонда си- 
налади, социалистик замон — меҳнаткаш омон, пахта ўстирган 
олтин топади кабилар.
3. Янги афоризмлар:
Фарзанд гулдур, она — бир бўстон,
Шунинг билан жаҳон гулистон.
(Ҳ . Олимжон.)
Пахта — колхоз рўзғорининг фили.
(Ойбек.)
Ифлос қўл билан отилган балчиқ 
тоза кишига асло юқ- 
майди. (Ш . Рашидов.)
4. Янги фразеологик қўшилмалар: Ўзбекистон булбули, тинч- 
лик кабутари, тинчлик байроқдори, жамиятимиз гули, илмнинг 
элаги кабилар.
Фразеологик ибораларнинг деформация ва модернизация 
қилиниши ҳақида икки оғиз сўз:
Деформация — маълум бир фразеологик иборани шаклан 
ва сўз миқдори жиҳатдан ўзгартириш демакдир. Бунда ибора- 
нинг шакли ўзгарса-да, унинг мазмуни ўзгармайди. Масалан, 
Ҳамид Олимжон ойни этак билан ёпиб бўлмас деган халқ мақо- 
лини деформация қилиб танга билан тўсиб бўлмас қуёшни шак- 
лида ишлатган.
Маълум бир фразеологик иборани замон талабига мувофиқ 
маъносини ўзгартириш ё кенгайтириш, ёки ўша иборани янги 
маънода қўллаш усули м о д е р н и з а ц и я дейилади. Маса-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лан, Ғ. Ғулом ваъдага вафо — марднинг ииш деган халқ ма- 
қолини ваъдага вафо билан ўзбек топди эътибор тарзида ишла- 
тади.
Х Ш . Ҳ О З И Р Г И У З Б Е К Л Е К С И К О Г Р А Ф И Я С И
38- §. Лексикография ҳақида. Лексикография юнонча сўз бў- 
лцб, 1ех18 — сўз, £гарЬо — ёзаман, демак, сўзларни тўплаб ёзиб 
чиқишдир.
Маълум бир тил ёки икки ва ундан ортиқ тил сўзларини 
ййғиб, системалаштирган ҳолда луғат тарзида чиқариш л е к -
с и к о г р а ф и я дейилади. Луғат типида бостириб чиқарилади- 
ган асарларнинг йиғиндисига ҳам лексикография дейилади.
Демак, лексикография луғат ва луғатчилик тўғрисида баҳс 
этади. Лексикография бўйича мутахассис киши лексикограф деб 
аталади.
Узбек тилшунослигида лексикография кейинги 25—30 йил 
давомида, айниқса, ривожланди.