{Pisiini xativum

Muskullar harakatlanish va/.ifasini bajaradi. Xen ю qmm yulduzsimon nerv huiavralari va ular orasidagi oraliq moddadan iborat. Bosh miya, orqa miya va ulardan tirqaladigan nerv tolalari nerv to'qimasi hisoblanadi. Nerv to'qimasi tashqi muhitdan va ichki organlardan keladigan la'sirni qabul qilish, o'tka/jsli va ularga javob berish

vazifasini bajaradi. . .

Ormmlar va orymtar sistemasi Orgamzmda to qimalar organlami hosil qiladi. Har

bir or°an bir necha xil to'qimalardan tashkil topgan bo lib. о z.iga xos va/ifani

bajarishga moslashgan bo'ladi. Masalan, hayvonlar ichagi biriktiruvchi nerv, muskul,

epitcli On

4

organlar

oshqozon, icliak birgalikda hazm qilish sistemasmi hosil qiladi. Hayvonlar orsanizmida hazm qilish, harakatlanish, ayiiish, nalas olish. jinsiy, nerv, sezgi organlari sistemasi mavjud.

Unvvnnlmni klassifikatsiyq qilish. 0‘zaro o'xshashligi va qon-qarindoshligiga binoan hayvonlar bir necha sistematik guruhlarga ajratiladi. Hayvonlarni bu tarzda guruhlash klassifikatsiya deyiladi. O'simliklar singari hayvonlarda ham eng kichik sistematik birlik tur hisoblanadi.

2. 
   Qon tomirlari, qon aylanish doirasi.
   

Qon tomirlarining tuzilishi. Qon tomirlari tanamizning hamma qismlariga tarqalgan.

Liar arteriya, vena va kapillarlarga ajratiladi. Arieriyalar — yurak chap

qorinchasidan chiqib, tananing hamma qismlariga qon olib boruvchi qon tomirlari.

Aileriyalar sirtdan qalin va elastik biriktiruvchi to'qima bilan qoplangan. Biriktiruvchi

to‘qima ostida qalin silliq muskul va elastik tolalardan iborat o'rta qavat, uning ostida

bir qator hujayralardan iborat yupqa ichki qavat joylashgan (30- rasm). Anerivalar

organlar va to'qimalarda ingichkalashib arieriolalar va kapillarlarni hosil qiladi.

Kapillariar devori bir qavat hujayralardan iborat. KapiIlarlar odam sochiga nisbatari

50 maria ingichka bo*lib. barcha to'qimalar orqali o‘tadi. Organlardan chiqauigan

kapillariar asta-sekin birlashib venalami hosil qiladi.

lenalar— qonni yurak bo'lmalariga olib keladigan qon tomirlari.

Venalar devori ham arieriyalarga o'xshash uch qavaldan iborat. lekin yupqa bo'ladi.

'i irik venalarda joylashgan klapanlar qonni faqat yurak tomonga oqishiga inikon

beradi. Odam tanasida qon juda ko'p yirik va mayda qon tomirlar bo‘ylab

harakatlanadi. Vurakdan boshlanuvchi qon lomirlari, ularda qanday qon boMishidan

qat i nazar. arteriya qon tomiri, yurakka quyiluvchi qon tomirlari csa vena qon toniiri

deyiladi. Bu qon lomirlar ikkita yopiq, ya'ni katta va kichik qon aylanish doirasini

K)s; qiladi. Bu qon aylanish doiralarinins* ikkalasi ham vurakdan boshlanadi va yurakda tugaydi.

b.WJfiLMfJiLiiylanish doirasi yurakning chap qorinchasidan aorta deb ataluvchi katta arteriya qon tomiridan boshlanib, yirik. o'rta va mayda arteriya tomirlari orqali tananing archa to qima va organlarini arteriya qoni sifatida kislorod va oziq moddalar 01Ш ta m.nlab, vena qoniga aylanadi hamda yuqorigi va pastki kovak venalar orqali

о ngbo-lmachagaquyiladi. '

^d(~~ >'^urak,l»»g o‘iig qorinchasidan -o'pka arteriyasi deb kaniiforb ^И!^а _t^(,°ⁿ .^lomiridan boshlanib, u o‘ng va chap o'pka arteriyalan. o'tkazih³!^ Я°^п °‘^/>dagi karbonat angidridni o'pka alveolaUnga

^a' '^{m ,s}l°^r()dni qabul qilib, arteriya qoniga aylanadi va 4 ta o'pka vena ar

orqali yurakning chap boMmasiga quyiladi Umja mUmishi. Odam tanasida qon tomirlari bilan birgalikda limfa tomirlari ham mavjud bolib, ular orqali limfa suyuqligi oqadi.

Limfa sistemasi limfa kapillarlari, mayda. o'rtacha, yirik limfa tomirlari va limfa tugunlaridan iborat. Limfa aylanishining qon aylanishidan farqi shundaki, limfa tomirlari organ va to'qimalarga kclmaydi. balki ulardan boshlanadi. Odam tanasida 460 taga vaqin limfa tugunlari bor (32- rasm). Oanadagi barcha limfa tomirlarida hammasi bolib o'rtacha 1—2 1 limfa suyuqligi bo'ladi. Bir kecha-kunduzda 1200— 1500 ml limfa suyuqligi limfa tomirlaridan vena qon tomirlariga quyiladi. Buning o‘miga to‘qimalardagi suyuqlikdan limfa hosil bo‘lib turadi.

Taloq Taloq qorin bo‘shlig*i chap tomonining yuqori qismida, ya’ni chap qovurg^alar ostida joylashgan. Uning massasi katta odamda 140- 200 g. Taloqda limfotsitlar hosil boMadi va ular limfa tomirlariga chiqarib turiladi. Limfotsitlar odam organ izm ining immunitet xususiyatini ta’minlashda ishtirok etadi. Demak, taloq organizmni yuqumli kasalliklardan himoya qilish (immunitet) vazifasini bajarishda ishtirok etadi. Bundan tashqari, taloqda qonning ortiqcha qismi zaxira holda to‘planadi, ya’ni u qon deposi vazifasini bajaradi. Shu bilan birga. taloqda qonning yashash muddatini o'tagan shaklli elementlari (eritrotsitlar va leykotsitlar) parchalanadi. Jismoniy mehnat va sport bilan shug‘ullanganda taloqda limfotsitlar hosil bo'lishi ko'payadi. Demak, bunda odam organizmining yuqumli kasalliklardan himoyalanish qobiliyati (immunitet) kuchayadi. Gemodinamika qonuniga muvofiq. qon aylanishi sistemasining yuqori qismida, ya’ni yurakka yaqin tomonida bosim baland va qonning oqish tezligi arteriya qon tomirlarida yuqori bo'ladi. Quyi qismida esa bosim past va qonning oqish tezligi ham past bo'ladi.