Poetika (nafis san’a tlar haqida) axloqi kabir

Vo^yeada xorning roli
Xorni xam aktyorlardan biri deb hisoblash kerak. Xor
yaxlit narsaning bir qismi bo‘lib, voqeada Evripiddagi-
day emas, balki Sofokldagiday qatnashuvi lozim. Boshqa
shoirlarning asarlarida esa xor muayyan tragediyaga kancha
aloqador bo‘lsa, boshqa tragediyalarga ham shunchalik aloqa-
dor. Shuning uchun ularning asarlarida xor qo‘shimcha qo‘shiq-
larni kuylaydi. Bunga Agafon asos solgan. Rostdan ham
qo‘shimcha kiritilgan qo‘shihlar kuylash bilan butun bir
monolog yoki hatto epizodni tragediyadan tragediyaga ko‘chi-
rib yurish o‘rtasida nima fark bor?
XIX. TILVA FIKR
Shunday qilib, ko‘p narsalar haqida aytildi; til va fikr
xaqida gapirish qoldi, xolos. Ammo fikrga taalluqli narsalarga
ritorikada to‘xtalish kerak edi, chunki bular ritorika
ta’limotiga tegishlidir. So‘z bilan erishiladigan
narsalarning hammasi fikr (so^asi)ga tegishlidir. Xusu-
san, bu soha — isbotlash va rad etish, ehtirosli tuyg‘ular-
ni (birga qayg‘urish, qo‘rquv, g‘azab va hokazolar kabi) uy-
g‘otish, shuningdek, ulug‘lash yoki kamsitish singari vazifalarni
o‘z ichiga oladi. Tabiiyki, voqealarni tasvirlagan-
da ham, ayanchli yoki qo‘rqinchli, buyuk yoki oddiy narsalarni
ko‘rsatganda ham o‘sha tushuncha (ideal)lardan kelib chiqish
kerak. Lekin farq shundaki, (tragediyada) voqealar ravshan
va o‘git (didaktika)siz ko‘rsatilishi lozim. Nutq zamiri-
dagi fikrlar esa gapiruvchi shaxe orqali gavdalanadi va
uning nutqi davomida yuzaga keladi. Haqiqatan, agar xamma
ish qahramonning nutkisiz ham bitadigan bo‘lsa, gapiruvchi
bu yerda nima qilar edi?
Nutqka tegishli bir masala borki, u (poetikaga emas)
talaffuz san’atiga va nutq tuzish bilimlariga aloqador-
dir. Bu — nutq mayllaridir: buyruq, iltijo, hikoya, do‘q-
po‘pisa, savol, javob va hokazolar. Bunday narsalarni bilish
yoki bilmaslik poetik san’at uchun arzirli hech kanday
e’tiroz uyg‘otmaydi. Ma’lumki, Protagor: «Kuylagil, ma’-
buda Ahill g‘azabin...» so‘zlarida Homer iltijoni ifoda-
lamoqchi bo‘la turib, buyruqni ifodalagan, axir nima
qilish keragu, nima qilmaslik kerakligi buyrukqa xos-ku,
deb ta’na qilgan edi. Aslida bunday narsalarni xato deb
bo‘lmaydi. Poetikaga emas, boshqa fanga taalluqli bo‘lga-
ni uchun bunday narsa l ar ustida to‘xtalib o‘tirmaymiz.
XX. NUTQ BO‘LAKLARI
Umuman, nutq quyidagi bo‘laklarga bo‘linadi: asosiy tovush,
bo‘g‘in, bog‘lovchi, bo‘lak (a’zo), ot, fe’l, kelishik, ran.
Asosiy tovush bo‘linmas tovushdir. Har qanaqa emas, balki
anglangan tovush harf bo‘la oladi. Hayvonlarda ham bo‘lin-
mas tovushlar bor, ammo men u tovushlarning birontasini
tovush demayman. Unli, undosh, unsiz tovushlar bor. Lab-
ning ishtirokisiz eshitiladigan tovush unli bo‘ladi, lab-
ning ishtirokida eshitiladigan tovush undosh bo‘ladi. 3 va
R kabi; (^atto) labning ishtiroki bilan o‘zi jaranglamay,
boshqa tovushlar bilan kelganida eshitiladigan tovush unsiz
tovush bo‘ladi. K va T kabi. Barcha tovushlar og‘izning
vaziyatiga, (paydo bo‘lish) o‘rniga, nafasning quyuyushgi va
yengilligiga, uzun va qisqaligiga, urg‘uning o‘tkirligi, og‘ir-
ligi va o‘rtachaligiga qarab bir-biridan farqlanadi; ammo
bularning tafsilotlari vaznda o‘rganiladi.
Bo‘g‘in unsiz tovushlardan va unli yoki undosh jarangli
tovushlardan tashkil topgan ma’nosiz birikmadir. G, R
tovushlari A siz ham, A bilan ham (GRA) bo‘g‘in bo‘la oladi.
Darvoqe, bo‘g‘inlarning farqlarini o‘rganish ham vaznga
taalluqlidir.
Bog‘lovchi (1) mustaqil ma’noga ega bo‘lmagan ko‘p sonli
tovush bilan ma’noni bildiruvchi biron so‘zning yasalishi-
ga xalaqit etmaydigan va ko‘maklashmaydigan so‘zdir. U gap-
ning oxirida va o‘rtasida kelishi mumkin, ran boshida esa
mustaqil kelolmaydi (faqat boshqa so‘z bilan qo‘shilib keladi).
Bog‘lovchi (2) bir necha (mustaqil) ma’noli so‘zlardan
bitta (mustaqil) ma’noli gap tuza oladigan (mustaqil) ma’noli
(ko‘makchi) so‘zdir.
A’zo (bo‘lak) (1) gapning boshini, oxirini yoki biror
bo‘lagini bildiruvchi (mustakil) ma’no anglatmaydigan
so‘zdir. Yoki (2) ko‘pgina so‘zlardan iborat (mustaqil) ma’no
anglatuvchi gap yasalishiga xalaqit etmaydigan va ko‘maklash-
maydigan, (mustakil) ma’no anglatmaydigan so‘zdir.
Ot — murakkab, (a) ma’no anglatuvchi, (b) zamonni bil-
dirmaydigan, (v) qismlari o‘z-o‘zidan ma’no anglatmaydigan
(g) so‘zdir. (Chindan xam yasama so‘zlarda ularning qism-
lari mustaqil ma’no anglatmaydi. Feodor so‘zidagi «dor»
mustaqil (berdi degan) ma’no anglatmaydi.
Fe’l — murakkab (a), ma’no anglatuvchi (b) zamonni anglatuvchi,
(v) otlardagi kabi, kismlari ma’no anglatmaydigan
(g) so‘zdir. Chunonchi, «odam» yoki «oq» (so‘zlari) zamonni
anglatmaydi, «boryapti» yoki «keldi» so‘zlari boshqa xususi-
yatlaridan tashqari, xozirgi yoki o‘tgan zamonni ham angla-
tadi.
Kelishik. Ot kelishigi yoki fe’l kelishigi — kimni? kimga?
va h.k. savollarga javob beruvchi yoki birlik, yoki ko‘plik-
ni anglatuvchi (masalan, «kishilar» va «odam») kabi ot ke-
lishiklari yoinki talaffuz ohangini bildiruvchi (so‘roq yo
buyruq «kelding?» yoki «bor!» kabi xildagi) fe’l kelishik-
laridir.
Gap esa murakkab (a) mustakil ma’no anglatuvchi, (b)
kismlari ham mustakil ma’no anglatuvchi (v) so‘zlar yig‘in-
disidir (garchi har kanday gap fe’llar va otlardan tuzil-
masa-da, masalan, odamni sifatlash kabi fe’lsiz tuzilsa-
da, baribir gapda hamisha ma’no anglatuvchi bo‘laklar buladi).
Masalan, «Kleon kelyapti» gapidagi «Kleon» so‘zi. Gap
bitta bo‘lsa ham turli ma’nolarda yo bitta narsani, yo ko‘p
narsalarning yig‘indisini ifodalab kelishi mumkin. M asalan,
«Iliada» ko‘p narsalarning yig‘indisini ifodalovchi
bitta so‘z bo‘lsa, insonni sifatlash esa yakka narsani ang-
latadi.
Ot ikki xil, sodda va murakkab bo‘ladi. Men mustaqil
ma’noga ega bo‘lmagan qismlardan tashkil topganini sodda
ot deb atayman. Masalan, «tuproq». Murakkab ot esa mus-
taqil ma’no anglatuvchi va (ya’ni mazkur so‘zdan tashkarida
mustakil ma’noga ega yoki ega bo‘lmagan). yoki bir necha mus-
taqil ma’no anglatuvchi qismlardan tashkil topadi. Bunday
qismlar uchta, to‘rtta yoki undan ortiq bo‘lishi mumkin.
Ko‘pincha «Germokaikoksanf» kabi dabdabali so‘zlar shunday
bo‘ladi.
Har qanday ot keng qo‘llaniladigan yoki noyob, k o‘ ch m a ma’-
noli, yoki bezakli, yoki to‘qima, yoki uzun, yoxud qisqa, yoinki
yangi yasalgan bo‘lishi mumkin.
Hamma ishlatadigan so‘zlarni keng qo‘llaniladigan va
barcha ishlatmaydigan so‘zlarni noyob so‘zlar deb atayman.
Tabiiyki, bir so‘z ba’zi odamlar orasida keng qo‘llanili-
shi, boshqa odamlar orasida kam qo‘llanilishi mumkin.
Chunonchi, drotik (xanjar) so‘zini Kipr aholisi keng isti-
foda qiladi, biz uchun esa bu noyob sanaladi.
Ko‘chma so‘z (metafora) — narsaga xos bo‘lmagan, jinsdan
turga yoki turdan jinsga, yoxud turdan turga ko‘chirilgan,
yoinki o‘xsh atmgan so‘zdir.
1. Jinsdan turga ko‘chirilgan so‘zlarga «Ana, mening ke-
mam ham turibdi...» jumlasi misol bo‘la oladi. Bu yerda umuman
«turibdi» so‘zi «langarda turibdi» xususiy ma’nosi-
ni anglatadi.
2. Turdan jinsga ko‘chirilgan so‘zlar. «Minglab shavkat-
li ishlarni qildi. Odissey...» jumlasidagi «minglab» so‘zi
umuman «ko‘plab»ning xususiy holati bo‘lgani uchun bu o‘rin-
da «ko‘plab» ma’nosini anglatadi.
3. Turdan turga ko‘chirilgan so‘zlar. Masalan, «Mis bilan
jonini bo‘shatib» va «suv zarrasin charchamas mis bilan
kesib». Birinchi holda «bo‘shatib» so‘zi «kesib» ma’nosida,
ikkinchi holda «kesib» so‘zi «b)taatib» degan ma’noda kel-
yapti.
4. O‘xshatilgan so‘zlar. Bu yerda men ikkinchi so‘z birinchi-
siga qanchalik aloqador bo‘lsa, to‘rtinchi so‘z uchinchisiga
shunchalik aloqador bo‘lgan holni nazarda tutaman. Shuning
uchun (shoir) ikkinchi so‘z o‘rniga to‘rtinchini yoki to‘rtinchi
so‘z o‘rniga ikkinchisini aytishi mumkin. Go^o bunga almash-
tirilgan so‘zga aloqador bo‘lgan so‘z ham qo‘shiladi. Masalan,
kosa Dionisga qanchalik aloqador bo‘lsa, qalqon Aresta
shunchalik aloqador. Shuning uchun kosani «Dionis qal-
qoni». qalqonni esa «Ares kosasi» deyish ham mumkin. Yoki,
masalan, qarilik bilan umr aloqasi shom bilan kunduz alo-
qasiga o‘xshaydi. Shuning uchun shomni «kunduzning» qari-
ligi (yoki Empedokldagi kabi), qarilikni esa «umr shomi»
yoki «hayotning so‘nishi» deyish mumkin. Taqqoslangan tushun-
chalarning ba’zilari doimiy ismga ega bo‘lmasa ^am o‘xsha-
tish ma’nosida nomlanaverishi mumkin. Masalan, dehqon-
ning urug‘ sochishini «ekish» deymiz. Quyoshning nurlarini
sochishi aloxida nomlanishga ega bo‘lmasa-da, «ekish» ekuv-
chiga qanday qo‘llanilsa, shu so‘z quyoshga nisbatan ham qo‘lla-
nilishi, «Tangri ato etgan nurlarni ekib» deyilishi mumkin.
Bunday ko‘chma iboralarni boshqachasiga ham tuzish mumkin.
Biron tushunchaga xos bo‘lmagan so‘zni qo‘shib, unga xos
bo‘lgan so‘zni ayrib ishlatish ham mumkin. Masalan, qal-
qonni «Ares kosasi» deyish o‘rniga «vino quyilmaydigan
kosa» deb ishlatish ham mumkin.
Yangi so‘z — hech qachon ^yech kim qo‘llamagan, faqat shoir
tomonidan qo‘llanilgan, o‘ylab topilgan so‘zlardir. Masalan,
«shoxlar», o‘rniga «mugizchalar», «kohin» o‘rniga «du-
ogo‘y» kabilarning qo‘llanishi shunga monanddir.
Cho‘zilgan yoki qisqargan so‘zlar: 1. Uzaygan so‘z unli to-
vushni keragidan ortiq cho‘zganda yoki ortiqcha bo‘g‘in qo‘shgan-
da xosil bo‘ladi. (Masalan, «posbon»dagi «o»ni cho‘zib yoki
«posibon» deb «i» qo‘shib o‘qiganda so‘z cho‘ziladi.) 2. Qis-
qargan so‘zlar — ba’zi so‘zlarning bir qismi vazn, o^ang
talabi bilan tushirib qoldiriladi. (Masalan, «lekin»
o‘rniga «lek», «va lekin» o‘rniga «vale» kabi.)
O‘zgargan so‘zlar — ko‘p ishlatiladigan so‘zning bir qismi
o‘zicha qoldirilib, boshqa qismi to‘qib chiqariladi. Masalan,
o‘ngga deyish o‘rniga, o‘ng ko‘krakka kabi.
Nomlar aslida erkakcha, ayolcha va o‘rta jinsda bo‘ladi.
Ko‘pincha. oxiri unsiz P, N bilan tugagan, shuningdek, F, Ye
bilan birga keluvchi murakkab so‘zlar erkak jinsida buladi.
Ayol jinsidagi ismlar hamisha cho‘ziq va unlilar bilan,
cho‘ziluvchilardan esa A tovushi bilan tugaydi. Shunday
qilib, erkak va ayol jinsidagi suz oxirlarining soni bir
xil, chunki F va Ye harflarining ^ar ikkisi xam bir xil-
dir. Hech bir ism unsiz va kiska unli harflar bilan tuga-
maydi, I bilan esa faqat uchta ism tugaydi (mis, kamed,
qalampir). U harfi bilan esa beshta, o‘rta jinsdagi otlar