Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2021 yil 13 fevraldagi pq-4992-son qaroriga muvofiq, kimyo sanoati uchun innovatsion kimyoviy ilmiy-ishlab chiqarish va ta’lim klasterini tashkil etish konsepsiyasi ishlab chiqildi

Ammiak - Ammiak “NH₃” kimyoviy formulali gaz bo’lib, oʻtkir hidli, rangsiz, zaharli gaz, qaynash temperaturasi 33,35°C, suyuqlanish temperaturasi – 77,7°C. 1 litr ammiakning ogʻirligi 0,7713 g, suvda yaxshi eriydi. Ammiakning suvdagi eritmasi kuchsiz asos. U tabiatda sof holda nihoyatda oz miqdorda uchraydi, azotli organic moddalarning parchalanishidan hosil boʻlib turadi. U azotning vodorod bilan hosil qilgan eng oddiy birikmasi. Bu azot va vodorodning eng sodda barqaror birikmasi. Uning tarkibida -3 azot va karbamid kabi organik moddalar bo’lgan oqsillar mavjud. Ushbu moddalar bakteriyalar ta’sirida parchalanib, ammiak hosil qiladi. Uning qaynash harorati -33⁰C, -78⁰C muzlaydi. U xona haroratida gazsimon shaklda bo’ladi. U rangsiz, o’tkir, korroziv va zaharli hisoblanadi. Uning notinchlik xususiyati beruvchi, yoqimsiz hidi bor. U past haroratlarda va ba’zi muhitlarda yonishi yoki portlashi mumkin. U asoslarga kiradi, boshqacha qilib aytganda, uning tarkibidagi kislota va asos og’irligi oddiy tuz bilan taqqoslaganda past va asos nisbati yuqori. Molekula shakli uchburchak piramidadir, chunki u bog’lanmagan juft elektronga ega. Ammiak molekulasi qutbli; ya’ni turli xil atomlar o’rtasida bog’lanishlar hosil qilishi mumkin. Ammiak kovalent bogʻlanish birikmadir. Shu sababli u suvda yuqori darajada eruvchanlikka ega. U deyarli barcha oraliq elementlari bilan murakkab birikmalar (aminlar) hosil qiladi. Gazli aminlar o’ziga xos ammiak hidini chiqaradi. Shu sababli baliq, siydik, chirigan go’sht hidlari, xuddi ammiak kabi bo’ladi. Otxona va iflos hojatxonalarning o’tkir hidi ham ammiak bilan bog’liq. Kanalizatsiya suvlari ammiakning muhim manbai hisoblanadi. Parchalanadigan o’simlik qoldiqlari va o’lik hayvonlar ammiak tuzi va gazlarni hosil qiladi. Ammiak o’simlik va hayvon oqsillarining parchalanishi natijasida havoga tarqaladi. Ammiakning suvda eruvchanligi oson va cheksizdir. Bir litr suvda 1300 litr ammiak eritilishi mumkin. 700 litr ammiak 20 ⁰C da eriydi. Uning suvdagi eritmasi tarkibida 0 ⁰C da 47% ammiak, 20 ⁰C da 34%, 50⁰C da 18% ammiak bor. Suyuq ammiak suv kabi erituvchi xususiyatlarga ega. Suvda eritilganda u samarali kimyoviy xususiyatlarga ega bo’ladi va boshqa kimyoviy moddalar bilan osonlikcha reaksiyaga kirishadi. Bozorda ammiak sifatida sotiladigan mahsulotlarning aksariyati gidroksidi eritma yoki ammiakning suvli eritmasi bo’lgan ammoniy gidroksiddir. U ba’zi moddalar ishlab chiqarishda katalizator vazifasini bajaradi. Sof ammiak 99,9 foiz toza boʻladi. Soda ishlab chiqarishda 1tonna sodaga – 10-13 kg 25,5% li NH₃ eritma to’g’ri keladi. Dastlab ammiak distillyasiya sexi yordamida sirkulyasiya qilinadi. Jarayonda koksokimyo zavodlari gazidan ((NH₄)₂S) foydalaniladi.
Ammiakning ishlatilish sohalari. Ammiak asosan, o’g’it ishlab chiqarishda va o’g’it sifatida ishlatiladi. Bu azotli o’g’it va nitrat kislota ishlab chiqarishda boshlang’ich materialdir. Suyuq ammiak to’g’ridan-to’g’ri tuproqqa quyilishi mumkin. Ammoniy nitrat va ammoniy fosfat kabi tuzlardan ham o’g’it sifatida foydalanish mumkin. Nitrat kislota ammiak oksidlanishidan, o’g’itlarning xom ashyosidan olinadi. Ammiakli selitra va ammoniy sulfat muhim azotli o’g’itlardir. Ammiak ko’plab kimyoviy moddalarni olish uchun ishlatiladi. Bu o’g’itlar, bo’yoqlar, parfyumeriya va dorilar kabi mahsulotlarni sintez qilishning birinchi bosqichidir. Ammiak tozalangan neft tarkibidagi kislota tarkibidagi yon mahsulotlarni zararsizlantirish va plastik ishlab chiqarishda koagulyatsiyani oldini olishda muhim rol o’ynaydi. Harbiy maqsadlarda ham ishlatilishi mumkin bo’lgan ammiakli selitra yuqori gigroskopik xususiyatga ega. Boshqa tomondan, ammoniy fosfat, pishirish kukunlaridan tortib, 3 xil shaklga ega bo’lgan o’tga chidamli qog’ozlarga qadar ko’plab sohalarda qo’llaniladi. Kumush va matolardagi yog’li dog’larni tozalash uchun ishlatiladi. ammiak bir necha tomchi stakan suvga aralashtirilganda mastlikni bostirishi mumkin. Uning asosiy mahsulotlari quyidagilar; bo’yoqlar, plastmassalar, neylon, tozalovchi mahsulotlar, portlovchi moddalar, sovutadigan suyuqliklar (konditsionerlar kabi), sintetik tolalar, paxta va ipakni tozalash, bakelit va sintetik qatronlar ishlab chiqarish, soda, portlovchi moddalar, sintetik tola, dori sintezi.
Yoqilg’i asosan oxaktoshni kuydirish va natriy bikarbonatni kalsinasiyalasda qo’llaniladi. Oxaktoshni kuydirishda zolligi 10%dan ortmagan yoqilgi ishlatildi, chunki aks holda pechlardagi shlak xosil bo’lish tezligi ortib ketadi. Ko’p ishlab chiqarishlarda koks, ayrimlarida antrasit qo’llaniladi. U sekin yonishi sababli ko’pgina smolasimon moddalarning xosil bo’lishiga olib keladi. So’nggi yillarda yoqilgi sifatida tabiiy gazdan foydalanish tendensiyasi ortib bormoqda. Gazsimon yoqilg’ini qo’llashning yoqilg’ining zolli yemasligi, yuqori kaloriyalik issiqlik – 8000 kkal/kg (koks va antrasid – 6500-7000 kkal/kg) kabi bir necha afzalliklari bor. Uglerod oksidlarining olinishi. Ca va C oksidlari 1200⁰ C temperaturada karbonat xomashyoni kuydirish natijasida olinadi:
CaCO3 → CaO + CO2
CaCO3 ning parchalanish tezligi asosan kuydirilayotgan materialning temperaturasiga bog‘liqdir. Xosil bo‘layotgan CaO ning strukturasi kuydirish temperaturasi bilan va shu temperaturaning ta’sir vaqtiga bog‘liqdir. Aktiv CaO yumshoq sharoitda, temperatura 11500C bo‘lganda xosil bo‘ladi. Bunday yuqori temperaturada CaO ning rekristallizasiyasi boshlanadi va uning zichligi oshgan xisobiga reaksion aktivligi keskin kamayadi. CaO ning aktivligini kamaytirmaslik uchun temperaturani 12000C dan oshirish kerak emas. Yoqilg’i to’liq yonish uchun o’choqing ichiga xisobga nisbatan ortiqcha miqdorda havo beriladi. Bu xolda yoqilg’i to’liq yonish xisobiga issiqlik yo’qotishiga yo’l qo’yilmaydi. Soda ishlab chiqarishda gaz tarkibida CO2 maksimal miqdorda bo’lishi kerak. Shuning uchun ortiqcha xavoning miqdori 5%-dan oshirilmaydi. Yoqilg’i kulida SiO2, Al2O3 va Fe2O3 oksidlari bor. Bundan tashqari karbonat xomashyosida MgCO3 va CaSO4 moddalari bo’lishi mumkin. Yuqoridagi moddalar bir biri bilan reaksiyaga kirishib, zararli eruvchan birikmalar xosil qiladilar: CaOFeO -erish temperaturasi 1225⁰C, 2FeOSiO2-1065⁰C, CaOFeO2SiO2-1100⁰C. Bu moddalar zarar ballast xisoblanadi, chunki ular bilan CaO ning bir qismi yo’qoladi, MgO va CaSO4 lar eritmasining massasini oshiradi. Xosil bo’lgan suyuq faza CaO zarrachalari suv bilan reaksiyaga kirishmaydi, aktivsiz CaO ga aylanib qoladi. qolgan CaO faqat maydalangandan keyin suv bilan reaksiyaga kirishishi mumkin, qoplama buzilgandan keyin. Bundan tashqari ayrim CaO ning bo’laklari bir biriga yoki o’choq devoriga yopishishi mumkin va bu xolda normal xolatda kuydirish jarayoni o’ta olmaydi. Temir va kremniy oksidlari xomashyo va yoqilg’i kulida eng zarar qo’shimchalar deb xisoblanadi. Temir oksidlari o’choqning futerovkasini buzishi mumkin, chunki u futerovka tarkibidagi SiO2 bilan reaksiyaga kirishadi. Karbonat xomashyo tarkibida MgCO3 mavjud. Bu modda xam kalsiy karbonatga o’xshab, parchalanadi:
MgCO3 → MgO +CO2
Ammo lekin, MgO ammiakni regenerasiya qilish uchun yaramaydi, chunki u CaO ga nisbatan suvda 200 marta sekin eriydi. MgO suyuq faza xosil bo’lish temperaturasini pasaytiradi va shuning xisobiga o’choqning futerovkasi ishdan chiqariladi. Yuqoridagi sabablarga ko’ra MgO zarar ballast deb xisoblanadi.
Suv (H₂O) – hidsiz, rangsiz,taʼmsiz, shaffof,suyuqlik shaklidagi kimyoviy moddadir (normal holatda). Suvning fizik xususiyatlarining muzlashi va qaynash nuqtalari Celcius harorat shkalasi uchun standart sifatida qabul qilinadi. Suvning muzlash nuqtasi yoki muz, suv va bug’ muvozanatda bo’lgan harorat 0°C yoki 273,16°K (Kelvin). Suvning qaynash harorati 100°C deb qabul qilingan. + 3.98 ° C haroratdagi bir kg havosiz suv 1 litr deb hisoblanadi. Shunga ko’ra + 3.98 ° C da suvning zichligi 1 g / sm ni tashkil qiladi (+ 3.98 ° C darajadagi suv kengayish sifatida eng yuqori qiymatini oladi). Agar u isitadi yoki sovitadi, ikkinchisiga qaraganda ko’proq kengayadi, masalan, birlik hajmdagi suv + 20 ° C da, uning hajmi oshadi. 1 gramm suvning haroratini 17 ° C dan 18 ° C gacha oshirish uchun berilgan issiqlikka 1 kaloriya (kal) deyiladi. Suv qattiq, suyuq va gaz holatida bo’lsa, molekulalar o’z xususiyatlarini saqlab qoladi. Shu sababli suvni o’ziga xos va toza moddalar deb atash mumkin. Suv 0 ° C dan past qattiq, 0 ° C dan 100 ° C gacha suyuqlik va 100 ° C dan yuqori gaz. Tabiatda H2O sifatida suvga duch kelish juda qiyin. Yuqori hal qiluvchi xususiyatiga ega bo’lgan suv, u bilan aloqada bo’lgan hamma narsani ozmi-ko’pmi eritib yuboradi. Yer sirtining 71 foizini egallaydi. (1.460×10¹⁵ kg); yerdagi suv asosan okean, dengiz, koʻl, daryo (95,6 %) kabi suv havzalarida, shuningdek muzlar, yerosti suvlari (1.6 %) va atmosferadagi suv bugʻlari, bulutlarda (0.001 %) yigʻilgan. Bundan tashqari suv organizmlar tarkibida ham mavjud. Suv kuchli eritgich hisoblanadi. Tabiatda uning tarkibida odatda eritilgan holdagi moddalar (tuzlar,gazlar) mavjuddir. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va ob-havoning shakllanishida suv muhim ahamiyatga ega. Hech qanday tirik organizm suvsiz hayot kechira olmaydi. Suv qishloq xoʻjaligi va sanoatdagi barcha texnologik jarayonlarning zaruriy qismidir.
Suv tabiatda keng tarqalgan. Yer yuzining qariyb 3/4 qismini tashkil qiladi. Gidrosfera — okeanlar, dengizlar, koʻllar, suv havzalari, daryolar, Yer osti suvlari, tuproqlar namini oʻz ichiga olgan Yerning suvli pusti 1,4— 1,5 mlrd. km³ ni tashkil etadi. Atmosferada suv bugʻ, tuman, budut, yomgʻir, qor holatida boʻladi. Quruqlikning 10 % ga yaqin qismi muz bilan qoplangan. Litosferayaa gidrosferadagiga yaqin miqdorda, yaʼni 1—1,3 mlrd. km³ suv bor. Yer mantiyasida ulkan miqdorda (13—15 mlrd. km³) suv bor. Barcha tirik organizmlardagi suv Yer yuzidagi daryolar suvining yarmiga teng. Yerdagi hamma suv bir-biri bilan va atmosfera, litosfera, biosferadagi suv bilan oʻzaro taʼsirda boʻladi. Tabiiy sharoitda suv tarkibida doimo erigan tuzlar, gazlar va organik moddalar boʻladi. Ular miqdori suvning hosil boʻlishiga va sharoitiga bogʻliq. Suvdagi tuz konsentratsiyasi 1 g/kg gacha boʻlsa — chuchuk, 25 g/kg gachasi — tuzli, undan yuqorisi — sho’r suv deyiladi. Okean suvining shoʻrligi 35 g/kg ga yaqin, dengizniki kamroq, chuchuk suvda Ca²⁺ va Mg²⁺ionlari koʻproq. Suvning mineralligi oshgan sari Na va K ionlarining konsentratsiyasi koʻpayib boradi. Suv ozgina ionlanganligi sababli, kuchsiz asoslar yoki kislotalar tuzlari suvda eriganida gidrolizga uchraydi. Metall nitrid suvda parchalanib, ammiak va vodorodni chiqaradi. Ular metall karbidlarga taʼsir qilib uglevodorodlar hosil qiladi.