Prinsiplari hamda qadimgi zamon tarixi manbalari

Manbani ichki belgilariga qarab tahlil etish. Manbani ichki  belgilariga  qarab  taxlil 

etish deganda uni mazmuniga qarab taxlil qilish, tushuntirish, g’oyaviy-siyosiy saviyasi 

va ilmiy qimmatini aniqlash masalalari anglashiladi, 

Har qanday asarning ilmiy qimmati unda bayon etilgan voqyealarning xolisligi, 

keltirilgan  dalillarning  to’g’riligi  va  nihoyat  oldinga  surilgan  fikr  va  g’oyalar  bilan 

o’lchanadi.  Shuning  bilan  bir  qatorda,  bunda  asarning  original  (asl  nusxa)  yoki 

kompilyasiya (terma) bo’lishi, to’la va qisqaligi, voqyealarning qay tarzda bayon etilishi 

---

ham muhim ahamiyat kasb etadi, chunki, odatda, ilmiy tadqiqotlar olib borganda original 

va nodir nusxalarga tayanib ilmiy tadqiqotda keltirilgan har bir dalil va hatto raqam nodir 

manbalardan olinishi kerak. Kimningdir kitobida keltirilgan ma’lumotdan foydalanishdan 

saqlanish lozim. Qanday qiyin bo’lmasin, birinchi manbani topib o’qish zarur. 

Yana shunga ham e’tibor berish kerakki, sinfiy jamiyat sharoitida yozilgan asarlarning 

mualliflari ko’pincha o’zlari keltirayotgan dalillardan to’g’ri xulosa chiqarmaydilar; ularning 

fikrlarida noaniqlik, chalkashlik va qarama-qarshiliklar ham uchraydi. Bu tabiiy hol, albatta, 

chunki ular yashab ijod etgan muhitning o’zi ziddiyatlar bilan to’lib-toshgandir. 

Manbaning mazmunini tahlil etishda yana bir narsaga e’tibor berish lozim. 

Muallifning dunyoqarashidagi sinfiy cheklanish, voqyealar va faktlar ustidan xulosa 

chiqarganda yuz beradigan ziddiyat va qarama-qarshiliklar bilan bir qatorda, ayrim 

hollarda  xolisona  fikr  yuritish  hollari  ham  bo’ladi.  Bunday  paytlarda  muallif 

ko’pincha  o’z  fikr  va  mulohazalarini  pardozli  iboralar  va  istiorali  so’zlar  orasiga 

yashiradi,  goroskop  (odam  tug’ilganda  uning  taqdirini  yoki  biron  ulug’  shaxs 

ishtirokida  sodir  bo’lishi  mumkin  bo’lgan  muhim  voqyeaning  natijasini 

sayyoralarning o’sha paytdagi holati va o’rniga qarab maxsus jadvallar vositasida 

oldindan belgilash), shuningdek, ko’p asr avval bo’lib o’tgan va aynan muallif bayon 

qilmoqchi bo’lgan voqyeaga o’xshash faktlarni misol tariqasida keltirish yo’li bilan 

bayon etganlar. Bir-ikki misol keltiramiz. «Abdullanoma» asarining muallifi Hofiz 

Tanish Buxoriy (XVI asr) mashhur Juyboriy xojalardan biri xoja Muhammad Islom 

(taxm. 1493—1563) va uning «Yetti iklimning chaqqon hisobchilari» (bir bo’lganda 

ham)  yuzdan  birini  ham  hisoblolmaydigan»  behisob  boyliklariga  bo’lgan 

munosabatini Tafsir va Hadis kitoblariga tayanib, mana shu so’zlar bilan ifodalaydi: 

«Tafsirat ul-mubtadin» ning uchinchi misbohida (bobida) aytilganki, jahon a’yonlari 

bo’lganliklari uchungina emas, (balki) unga tegishli bo’lishlari va mol-dunyoga hirs 

qo’yishdan  o’zini  tiymaganliklari  uchun  yomondir.  Shu  bois  hazrat  risolat-panoh 

(Muhammad payg’ambar) bu ma’nidan xabar berdi (va dediki) «Mol-dunyoni do’st 

tutish  har  qanday  gunohning  boshidir».  Ashtarxoniylardan    Ubaydullaxonning 

(1702—1711)  kitobi  muarrix  Mir  Muhammad  Amini  Buxoriy  mazkur  xonning 

o’ldirilish sabablarini uning faoliyatidagi nuqsonlardan, aniqrog’i atrofiga tuban va 

sotqin  kishilarni  to’plab  olib,  saltanat  va  xalq  ahvolidan  beparvo  bo’lganligidan 

qidiradi: «Ravzat us-safo» da aytilganki (jahon ustidan hukm yurgizishning) birinchi 

sharti (shulki) hukmdor sir saqlay oladigan, muhim davlat ishlarida mustaqil fikrga 

ega  bo’lgan  maslahatchilarni  tarbiyalab  yetkazmog’i  zarur.  Jahon  ustidan  hukm 

yurgizishning ikkinchi sharti shulki, (hukmdor) o’ziga yetuk, oqil, vijdonli, kamtarin 

va  iste’dodli  kishilarni  yaqinlashtirmog’i  lozim...  Shunga  o’xshash,  «Siroj  ul-

muluk»  kitobida  hikoya  qilinganki,  Nushirvon  kunlardan  bir kuni  bosh  kohindan 

so’radi:  «Davlatning  inqiroziga  sabab  nima?»  Bosh  kohin  javob  qildi:  «Buning 

sababi  uchta.  Birinchisi,  davlatning  umumiy  ahvoli  oliy  hukmdordan  yashirin 

tutilsa;  ikkinchisi,  xalq  podshoga  nafrat  ruhida  tarbiyalansa;  uchinchisi,  soliq 

to’lovchilarning jabr-zulmi ortib ketsa». Mir Muhammad Amin Buxoriy yuqorida 

aytilganlardan xulosa chiqarib bunday deydi: «Afsuski har uchala zarur shart sayyid 

Ubaydullaxon  hukmronligiga  taalluqlidir...  Podshoh  hukmronligining  ikkinchi 

yarmida ilgari o’tgan podsholar tariqidan, ota-bobolarning tutimidan chetga chiqdi. 

Tamom  kuch-quvvatini  tuban  va  zaif,  sust  va  manfur  kishilarni  tarbiyalashga 

---

sarfladi, ularni o’ziga yaqinlashtirdi; muttahamlar, haram xodimlari va xotinlar bilan 

yaqin  munosabatda  bo’ldi.  Mana  shularning  hammasi  uning  davlatini  inqirozga 

uchratdi». 

Xulosa  qilib  aytganda,  manbani  ilmiy  tahlil  qilishdan  kuzatilgan  maqsad,  uning 

muhim va ilmiy tomonlarini aniqlash, unda keltirilgan dalillarning birinchi darajasidagisini 

ikkinchi darajadagisidan, to’g’risini haqiqatdan yiroq bo’lganlaridan ajrata bilish hamda 

eng muhimi asarda bayon etilgan voqyealarni (xolis tarixchi) nuqtai nazarida turib baholay 

olishdan iboratdir. 

Yana shuni ham aytish kerakki, manbani faqat uning bir o’zida keltirilgan dalil va 

ma’lumotlarga  qarab  baholab  bo’lmaydi.  Ba’zi  hollarda  keltirilgan  dalillar  soxta,  bayon 

etilgan voqyea esa soxtalashtirilgan bo’lishi ham mumkin. Shuning uchun ham biron asar 

haqida  qat’iy  bir  fikr  aytishdan  avval  uni  o’ziga  o’xshash  boshqa  asar  bilan  solishtirib 

ko’rish, keltirilgan dalillarni bir-biri bilan solishtirish va tekshirish zarur. Busiz biron tarixiy 

voqyeaga xolisona yondashib bo’lmaydi.