«Психология» маъруза матни

TAYANCH TUSHUNCHALAR
Xarakter, aktsentuatsiya holati, xulq - atvori, milliy xarakter, ekstroversiya, interoversiya, odat, psixokorrektsiya.


NAZORAT SAVOLLARI.

1. 
   Xarakter xaqida tushuncha bering.
   
2. 
   Xarakter qanday nomoyon bo`ladi?
   
3. 
   Ekstroversiya va interoversiya haqida tushuncha bering.
   
4. 
   Xarakterda aktsentuatsiya holatimni qanday izohlaysiz?
   
5. 
   Milliy xarakter deganda nimani tushunasiz?
   
6. 
   Kishi xarakterining eng muhim belgilari nimalardan iborat?
   
7. 
   Odat nima?
   
8. 
   Psixokorrektsiyani qanday izohlaysiz?
   

12-MAVZU: QOBILIYAT


REJA:

1. Qobiliyat haqida tushuncha.

2. Qobiliyat tuzilishi va turlari
3. Qobilyatning tarkib topishi.
4. O`quvchilarning qobiliyatini o`rganish metodlari.

1. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» (avgust 1997 yil) ta’limning uzluksiz o`zbek modeliga asos solib, uning asosiy vazifasi komil shaxsni shakllantirishdir.

Dasturning muhim vazifalaridan biri ta’lim oluvchilarning aqliy individual xususiyatlari va qobiliyatlarini tarkib toptirish bo`lib hisoblanadi.
Qobiliyatlar muammosi psixologiya fanida qiziqarli va ma’lum darajada tadqiq qilingan muammolardan biridir. Bu muammo yuzasidan qadimdan to shu kunga qadar olimlar izlanishlar olib borganlar. Insonning imkoniyatlarini o`rganishga Sharq mutafakkirlari (Farobiy, Beruniy, Ibn Sino), rus psixologlari (B.M.Teplov, B.G.Ananev, S.L.Rubishteyn, A.G.Kovolev), Farb olimlari (A.Bine, T.Simon, V.Shtern, U.Ollport) kabilar katta hissa qo`shganlar. Ushbu muammo ustida O`zbekiston psixolog olimlari (E.Foziev, M.G.Davletshin, B.R.Qodirov, V.A.Tokareva va b.) ham izlanish olib borganlar.
Qobiliyatlar o`zi nima? «Qobiliyatlar» psixologiyada keng va anchadan beri foydalanganligiga qaramay turli adabiyotlarda turlicha talqin etiladi. Masalan: «Qobiliyatlar – inson ruhiyatining xususiyati bo`lib, u barcha psixik jarayonlar va holatlarning yig`indisi sifatida tushuniladi». Ushbu tushunchaning kamchiliklari nimadan iborat? Bu tushuncha asoschisi Xrestian Vol’f hisoblanib, uning nazariyasiga ko`ra barcha psixik hodisalar qobiliyatlar kategoriyasiga kiritilgan. Bunday yondoshuvda muayyan qobiliyatlar tizimini aniqlash mumkin emas edi. Qobiliyatlarni inson hayotidagi ahamiyati ham aniqlanmagandi. Shuning uchun bu tushuncha psixologiyada keng tarqalmadi.
XUSh-X1X asrlarda «Qobiliyat bu umumiy va maxsus bilim, malaka va ko`nikmalar yig`indisi bo`lib, u turli faoliyat muvaffaqiyatini ta’minlaydi». Yangi qarashlar yuzaga keladi. Ushbu tushuncha to`g`rimikan, uning kamchiligi nimada ekan.
Qobiliyatlar bilimlar, ko`nikmalarda emas, balki ularni egallash dinamikasida yangi bilim, ko`nikmalar, qanday sharoitda tez, chuqur va oson egallanishida namoyon bo`ladi. Bu tushunchadan bugungi kunda ham foydalaniladi.
Shunday qilib, qarama-qarshiliklarni engish hamda haqiqatni izlash natijasida olimlar quyidagi xulosaga keldilar. «Qobiliyatlar – shaxsning individual xususiyati bo`lib, unga bilimlar, ko`nikmalar va malakalarni o`zlashtirishining to`liqligi, tezligi, engilligi, chuqurligi hamda turli faoliyatni o`zlashtirish va uni muvaffaqiyatli bajarishga bog`liqdir». Bu tushunchani psixologiyaga yirik rus olimi B.M.Teplov kiritgan bo`lib, bugungi kunda keng tarqalgandir. B.M.Teplov qobiliyatlarning umumiy nazariyasini ishlab chiqishga o`z hissasini qo`shgan. Uning fikricha qobiliyatlar tushunchasi o`z ichiga uch g`oyani qamrab oladi. Birinchidan, qobiliyatlar deganda bir odamni boshqasidan ajratib turadigan individual psixologik xususiyatlar tushiniladi..... Ikkinchidan qobiliyat deganda har qanday individual psixologik xususiyatni emas, biror bir faoliyatni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’inlovchi xususiyat tushuniladi. Uchinchidan qobiliyatlar odamning bilimlari, ko`nikmalari va malakalariga tenglashtirilmasligi lozim.
Bu bilim va ko`nikmalar egallash imkoniyatining haqiqatga aylanishi ko`plab sharoitlarga bog`liq bo`ladi. Ushbu shart - sharoitlar quyidagilardan iborat: tevarak atrofidagi odamlar oilada, maktabda, mehnat jamoasida kishilarning bu bilim va malakalarini egallab olishdan manfaatdorligi ta’lim va mehnatning tashkil etishini va boshqalar. Qobiliyatlar asosan faoliyatda namoyon bo`ladi. Bunda ham faqat ana shu qobiliyatlarsiz amalga oshirish mumkin bo`lmagan faoliyatlardagina namoyon bo`ladi. Qobiliyatlar bilim ko`nikma va malakalarning o`zida emas, balki analizlarni egallash jarayonida namoyon buladi. Qobiliyatlar shaxsning individual psixologik xususiyatlardan bo`lib ularni shaxsning aql farosat, xotira, xarakter emotsional xususiyatlarga qarama-qarshi qilib bo`lmaydi.
2. Psixologiyada tabiiy va maxsus qobiliyatlarga ajratiladi.