Psixadiagnostika fanidan tayyorlagan mustaqil ishi Fan o’qituvchi

K I R I S H
Organik birikmalarni ishlab chiqarish qadimdan boshlangan, ammo u uzoq yillar davomida tabiiy materiallar tarkibidagi mahsulotlarni (qand-shakar, skipidar, o'simlik va hayvon moylari hamda yog'lari va boshqalar) ajratib olishga asoslangan yoki murakkab tabiiy mahsulotlarni oddiy moddalarga (oziq-ovqat mahsulotlarini spirt va sirka kislotasiga, yog'larni sovun va gliseringacha) parchalashga asoslangan edi.
XIX asrning o'rtalariga kelib organik kimyo taraqqiyotida yirik muvaffaqiyatlar qo'lga kiritildi. A.M.Butlerovning organik modda­larning tuzilish nazariyasi yaratildi, fizika, kimyo va texnik fanlarning yutuqlari, toshko'mirni kokslashdan hosil bo'luvchi qo'shimcha mahsulotlarga asoslangan xomashyo bazasining yaratilishi va boshqalar, organik sintezning paydo bo'lishiga, ya'ni, oddiy moddalardan murakkab moddalarni olishga olib keldi.
O'zbekiston neftgaz sanoati ayni kunda mamlakat iqtisodiyotining eng yirik tarmoqg’i hisoblanadi va energetikaning muhim asosini tashkil etadi.
O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov respublikamiz neftgaz sanoatining keyingi yillarda barqaror rivojlanganligini, mustaqillikka erishish yo’lida salmoqli ishlar qilinganligini ta’kidlab, yoqilg’i energetika kompleksni bundan buyon ham jadal rivojlantirish siyosatimizning ustvor vazifasi bo’lib qolishga katta ahamiyat berib kelmoqda.
Hozirgi zamon jahon neftni qayta ishlash sanoati yoqilg’ilar sifatiga, chiqindi gazlarning midqoriga bo’lgan talabning ortishi bilan xarakterlanadi. Yonganida atmosferaga qo’rg’oshinning zaharli birikmalari chiqaradigan etilirlangan benzin ishlab chiqarish tabora kamayib bormoqda.
O’zbekistonda ham dunyoning boshqa davlatlari kabi qo’rg’oshin birikmalarisiz benzin ishlab chiqarish va ekologik toza benzinga to’liq o’tish, atrof-muhitni muhofaza qilish, aholi sog’ligini saqlash borasidagi eng muhim yo’nalshlardan biri hisoblanadi


1.Steroidlar, ularni o‘simlik va hayvon organizmida tarqalishi
Steroid birikmalar. Steroid birikmalarni tabiatga tarqalishi ular molekulasining perpidro fenintren hamda siklopentandan olinishi, xosalari va ahamiyati tuzulganligi.
Fenantren. Fenantren antratsenning izoizomeridir. U hom toshko‘mir smolasida antratsen bilan birga uchraydi.fenfntren spirtga va benzolda oson eriydi. Uning shu xususiyatlaridan foydalanib antratsendan ajratib olinadi.Fenantren 1010S da suyuqlanadigan kristal modda. Uning tuzilishi quyidagicha:

Piroliz natijasida undan atsetilin, propan, benzol, touol shunga o‘xshash moddalar hosil qiladi.

1,4,5,8,-2, 2,3,6,7,-β, 9,10- ҳолатлар.
Antratsen. 300-350⁰ fransiyadagi toshko‘mir fraksiyadan olinadi.
Fenantrenning tuzilishi uning oksidlanishi natijasida difen kislota hosil bo‘lishi bilan ham isbotlangan:

O-ditolil, dibenzol va stileden qizdirilgan nay orqali o‘tkazilganda ham fenantren hosil bo‘lishi uning yuqoridagi tuzilishiga ega ekanligini tasdiqlaydi.
Sterinlarning uglerod skeleti fenantren va besh azoli sikllarning o‘zoaro kondensirlangan sistemasidan iborat:

Siklopentano pergidrofenantren.

Bularga yana xolistrin, ergosteron va boshqa birikmalarni ko‘rsatish mumkin.
Sterogedlar murakkab tuzilgan bo‘lib, molekulasi to‘rtta halqaning bir – biriga qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. Bu halqaning uchtasi fenantren hosilasi hisoblangan pergidrofenantrenni tashkil etsa, bittasi siklopentaidam iborat. Bu halqalar bir – biriga qo‘shilishi natijasida siplopentaio pergidrofenantren hosil bo‘ladi. Barcha sterogidlar shu birikmaning hosilalaridar.
Steroidlarga sterollar deb ataladigan yuqori molekulyar spirtlar va ularning murakkab efirlari hisoblangan steridlar ham kiradi.Undan tashqari, bazi sapogeninlar, alkaloidlar, gipozidlar va garmonlar ham steroidlar gruppasiga mansub. Sterogidlar asosan hayvonlar organizmida uchraydi. Keyingi vaqtlarda bu birikmalarning ko‘pi o‘simlikdan ham ajratib olingan.
Steroidlarga mansub bo‘lgan va hayvon organizmida ko‘p tarqalgan xolesterin, keyingi yillarda o‘simliklar gulining changdonida loviyaning urug‘palla barglarida va kartoshkada ham bo‘lishi mumkin masalan – spektriskopi, usulida aniqlangan.

O‘simliklarda uchraydigan boshqa moddalar. Steroid va Izoprenoidlar. Terpenlar. Fenol birikmalari. Polimer fenol birikmalari.
Steroidlar murakkab tuzilgan bo‘lib, molekulasi to‘rtta halqaning bir-biriga qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. Bu halqalarning uchtasi fenantren hosilasi hisoblangan pergidrofenantrenni tashkil qilsa bittasi siklopentandan iborat. Bu halqalar bir- biri bilan qo‘shilishi natijasida siklopentan pergidrofenantren hosil bo‘ladi. Barcha steroidlar shu birikmasining hosilalaridar:

Siklopentanopergidro fenantren
Biroq steroidlar hosil bo‘lishi yuqorida ko‘rsatilgan fenantren birikmasi bilan bog‘liq emas. Ular tirik organizmlarda izoprenoidlarning halqalanishi natijasida hosil bo‘ladi.
Steroidlarga steroidlar deb atamaydigan yuqori molekulyar spirtlar va ularning murakkab efirlari hisoblangan steroidlar ham kiradi. Undan tashqari, bazi sapogeninlar, alkaloidlar glinozidlar va garmonlar ham steroidlar gruppasiga mansub. Steroidlar, asosan, hayvonlar organizmida uchraydi. Keyingi vaqtlarda bu birikmalarning ko‘pi o‘simliklardan ham ajratib olingan.
Steroidlarga mansub bo‘lgan va hayvonlar organizimida ko‘p tarqalgan xolesborin, keyingi yillarda o‘simliklar gulining changdonida, loviyaning urug‘palla bariglarida va kartoshkada ham bo‘lishi mass-spektroskopiya usulida aniqlangan. O‘simliklar tarkibidan xolesteringa o‘xshash boshqa birikmalar origosterinlar ham topilgan masalan bug‘doy donida ergosterol uchraydi:



Steroidlar oqsillar bilan murakkab kompleks hosil qilib, moddalar almashinuvini boshqarishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan hujayra membranalarining tuzilishida ishtirok etadi.
Xolesterin molekulasida bitta ikkilamchi spirt gruppa va bitta qo‘shbog‘ bor, u bir molekula galoidni biriktirib oladi. Inson va hayvonlar organizmi kalestirinni faqat oziq moddalar bilan birga qabul qilinmasdan ( lanomerdan) organik erituvchilar yordamida ajratib olinadi.
Ergosterin molekulasida ham bitta ikkilamchi spirt gruppa bor. Uning shunisi ahamiyatlidir, u ultrabinafsha nurlar tasirida izomerlanib vitamin D ga aylanadi. Bu vitamin raxit kasalligini oldini olishda yordam beradi:
Gormonlar kimyoviy tabiati jihatdan ikki gruppaga bo‘linadi:
1. Aminokislotalar va ularga yaqin birikmalar: adrenalin, tiroksin, insulin, gipofiz bezining oldingi qismida ishlanadigan gormonlar va boshqalar kiradi.
2. Molekulalari siklopentanofenantrayen halqasidan tashkil topgan steroid gormonlar: jinsiy organ bezlari ishlab chiqaradigan gormonlar va buyrak usti bezining po‘stloq qismida ishlatiladigan gormonlar.
Steroid gormonlar modda almashinishida, o‘sish va rivojlanish, qarilik, ko‘payish protseslarini tartibga solib turadi. Organizmning ish qobilyatiga va sezgi organlarining faoliyatiga tasir etadi.
Steroid gormonlar steroidlar uglerodi skeletining hosilalaridir Masalan: jinsiy bezlar ishlab chiqaradigan jinsiy gormonlardan erkaklar gormonlar – androsteron quyidagicha tuzilgan.

Ayollar jinsiy gormoni-estron esa androsteran molekulasiga qaraganda kam gidrogenlangan va molekulasida bitta benzol halqasi bor:

Jinsiy gormonlar. Erkaklar va ayollar jinsiy bezlaridan steroid tabiatli 10 dan ortiq gormonlar ishlab chiqadi, ular jinsiy gormonlar deb yuritiladi. Ularning bazilari buyrak usti bezi ekstraktidan ham topilgan. Bu gormonlar erkakli jinsiy gormonlari–androgenlar (androsteron, degidroandrosteron, testesteron) ayollik jinsiy gormonlari –estrogenlar (estradiol, va boshqalar) va sariq tana gormonlari gruppalariga bo‘linadi.

Efir moylar va Terpenlar. Efir moylar ko‘p o‘simliklar tarkibida uchraydi va o‘zidan xushbuy hid tarqatish xususiyatiga ega. Efir moylar tarkibida juda ko‘p har-hil moddalar bo‘lib, o‘simliklarning hushbuy hidi ham ko‘p jihatidan shu moddalarga bog‘liq.

Fenol birikmalari.Bu birikmalar o‘simliklar olamida keng tarqalgan bo‘lib xilma-xil moddalarni o‘z ichiga oladigan katta gruppani tashkil qiladi. Fenollar benzin hosilalari bo‘lib, ular bir, ikki va ko‘p atomli bo‘lishi mumkin.
O‘simliklarning turli organ va to‘qimalarida uchraydigan fenol birikmalari faqat miqdor jihatdan emas, balki sifat jihatidan ham bir – biridan farq qiladi. Chunki ularning har xil biokimyoviy protsesslarda ishtirok etishi to‘qilishi va polimerlanish darajasi bilan aniqlanadi. Ko‘pchilik oddiy fenol birikmalari osonlik bilan oksidlanadi va moddalar almashinuvida aktiv ishtirok etadi.
Barcha fenol birikmalari tarkibidagi aromatik halqaning soniga qarab uchta asosiy gruppaga bir halqali fenollar, ikki halqali fenollar va polimer fenol birikmalariga bo‘linadi.
Bir halqali fenollar.Bir halqali fenollarning hosilalari hisoblangan oddiy aromatik birikmalar o‘z navbatida bir necha gruppaga bo‘linadi. Bu gruppalarda S2- struktura tuzilishiga ega bo‘lgan birikmalarga gidroxinon, gvayakal, florinotsin, pirogallol kiradi.

Bularga terpenlar, seskiviterpenlar, ditedpenlar va ularning hosilalari, organ sulfidlar va merpantanlar, indol va shuncha o‘xshash boshqa moddalar kiradi. Efir moylar tarkibida miqdor jihatdan oddiy terpenlar eng ko‘p uchraydi.
Monoterpenlar. Oddiy moloterpenlar asosan ikkita izopren qoldig‘idan tashkil topgan bo‘lib, alifatik va halqali monoterpenlarga bo‘linadi. Alifatik terpenlarga mirsen va otsimen kiradi:

Alifatik monoterpenlarning muhim hosilasi hisoblangan birlamchi spirt-geraniol va linalool diqqatga sazovordir:

Geraniol spirt tarkibidagi efir moylarning eng asosiy qismini tashkil qiladi. Linalool esa yalpiz tarkibidagi efir moylarda ko‘p uchraydi.
Siklik monoterpenlarni hosil bo‘lishi ham geraniol spirtga bog‘liq. Siklik monoterpenlarning bir qator muhim hosilalari bo‘lib, ularga yalpiz moyi tarkibidagi mentol, ukrop va zira moyi tarkibidagi karbon moddalarini melol qilib ko‘rsatish mumkin:



Steridlar yuqori yog‘ kislotalarining siklik spirtlar bilan hosil qilgan murakkab efiri bo‘lib, ular o‘simliklar va hayvon­lar organizmida keng tarqalgan. Ularning tarkibida uchraydi-gan siklik spirtlar sterollar yoki sterinlar deb ataladi.
Sterinlar tabiatda erkin holda ham uchraydi. Ularning miq-dori ayrim organizmlarda steridlarga nisbatan ancha ko‘p bo‘li-shi mumkin. Masalan, odam organizmidagi sterinlarning 10% steridlar holida, qolgan 90% erkin holda uchraydi. Lekin ular­ning organ va biologik suyuqliklardagi nisbati har xil. Jigar-da ularning miqdori bir-biriga teng, o‘t pufagida sterollar faqat erkin holda uchraydi.
Sterinlar ancha murakkab tuzilgan bo‘lib, ular molekulasi-ning asosini siklopentanpergidrofenantren halqasi tashkil etadi. Ularning sodda tuzilgan birinchi vakili xolestanoldir:

Sterinlarning boshqa vakillarini xolestanolning hosilala-ri deb qarash mumkin. Ulardan eng muhimi xolesterindir. U odam va hayvoilar organizmidagi asosiy sterin hnsoblanadi. U kris­tall tuzilgan bo‘lib, 150℃da suyuqlanadi. Uning miqdori ayniq-sa plazmatik membranalarda ko‘p. Qondagi umumiy miqdorining uchdan bir qismi erkin holda, qolgan qismi to‘yinmagan yog‘ kislo-talar bilan efir holda uchraydi. Shuningdek, mitoxondriy, en-doplazmatik to‘r membranalarida ham nisbatan oz miqdorda bo‘-ladi. Hayvon sterinlaridan yana biri lanosterindir, u jun moyining asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi. Lekin oz miq­dorda jigarda va achitqilarda ham uchraydi.

O’simliklar uchun xos bo‘lgan sterinlar fitosterinlar deb ataladi. Ulardan eng ko‘p tarqalgani stigmosterin va sitsste-rindir. Bulardan tashqari, qo‘ng‘ir suvo‘tlarda fukosterin, achit­qilarda zimosterin, zamburug‘larda ergosterin va shularga o‘x-shash sterinlar uchraydi. Sterinlarning hammasi qattnq modda- dar bo‘lib, suzda erimaydi, lekin organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Ulardan ayrimlarining tuzilishi yuqoridagi kabi bo‘ladi.


sn-sn₂


Sterinlarning muhim ahamiyati shundaki, ular organizmda oksidlanib, bir qator biologik aktiv moddalar hosil qiladi. Ular stvroidlar deb ataladi. Eng muhim steroidlar o‘t tarkibi-dagi kislotalar — xolat, xekodezoksixolat va 7- dezoksixolat kislotalar hisoblanadi. Ular odam va hayvonlar organizmida yog’ kislotalarning ingichka ichak devorlari orqali so‘rilishida mu­him rol o‘ynaydi.
Steroidlarning ko‘pchiligi (estradiol, testosteron, kortiko-steronlar va boshqalar) gormonal xususiyatga ega bo‘lib, organizm­larda moddalar almashinuvining boshqarilishida ishtirok etadi. D₂ va Dz vitaminlar ham tabiati jihatidan steroidlardir. Bu-lar haqida keyinroq maxsus boblardya batafsil ma’lumot beri-ladi. Sterinlarning eng muhim xususiyatlaridan yana biri yog‘ kislotalar bilan murakkab efirlar hosil qilishidir, ular yuqorida aytganimizdek, steridlar deb ataladi. Ular ham ste-rinlarga o‘xshab qattiq, rangsiz moddalar bo‘lib, suvda eri­maydi.
Steridlar tarkibida ko‘pincha palmitin, stearin va olein kislotalar qoldig‘i uchraydi. Lekin ayrim steridlar tarkibida miristin, araxinat, serotinat va boshqa yog‘ kislotalar qoldig‘i uchrashi ham aniqlangan.
Steridlardan eng yaxshi o‘rganilgani xolesterinning efir-lari— xolesteridlardir: ularga palmitoxolesterid, stearioxo-lesterid va boshqalar kiradi.