Psixika taraqqiyoti

Instinktlar uchun (masalan, jinsiy instinkt uchun) xarakterlidir. Hayvonni jinsiy instinktni ado etishga qo’zg’aydigan ichki mexanizmlar bo’lmasa, tashqi ta'sirning bir o’zi bu instinktni yuzaga chiqarolmaydi; jinsiy bezlari olib tashlangan ariga tashqaridan har qanday ta'sir bo’lishiga qaramay u in yasamaydi, nasl uchun ovqat g’amlamaydi va hokazo. Shu munosabat bilan psixikaning emotsional jarayonlar kabi shakli vujudga keladi va yanada taraqqiy etadi. Biror ehtiyoj va tegishli tashqi sharoit mavjud bo’lgandagina bir turga kiradigan hayvonlar odatda hamma harakatlarni ko’p nasllarning umri davomidagi muayyan bir namunaga muvofiq bajaradi.
Ammo hayvonlaming hamma turlaridagi instinktlar barcha nasllarda doimo o’zgarmasdan qolaveradi, deb o’ylash yaramaydi. Organizmlar ular uchun yangi bo’lgan hayot sharoitiga tushib qolsa, yangi xossalar paydo qilishi mumkin. Bu xossalar mustahkamlanib, nasldan-naslga o’tadi. Hayvonlarning instinktlari ham shunday yo’l bilan o’zgaradi, Tashqi muhitga moslashish jarayonida, tajribaga va hayvon yashaydigan sharoitga qarab, ayrim instinktlar so’nishi yoki aksincha, murakkablashishi, o’zgarishi mumkin. Masalan, qaldirg’ochlar doimo bir qolipda in qursalar ham, lekin, ba'zida, muhit o’zgarishlarining ta'sirida, bu inlarning salgina boshqacha qilib qurilganini ko’rish mumkin. Uy hayvonlarining instinktlari ularning yovvoyi ajdodlari instinktiga qaraganda, ayniqsa, ko’p o’zgaradi.
Hayvonlarning ko’nikmalari Ko’nikma — hayvonlarning individual hayoti davomida paydo qiladigan harakatlaridir. Masalan, o’rgangan it qo’l uzatilsa, oldingi oyog’ini beradi; it eshikni oyog’i yoki tumshug’i bilan ochadi, «o’yinga tushadi», keyingi oyoqlari bilan tikka yuradi, ot aravaga kiradi va hokazo. Bunday harakatlar ko’nikmalar deb ataladi. Hayvon instinktiv harakatlar yordami bilan qanday ehtiyojlarini qondirsa, hosil qilingan ko’nikma yo’li bilan hamisha ehtiyojlarini qondiradi. Itning «o’yinga tushishi» yoki «oldingi oyog’ini berishi» uning ovqat olishiga yordam beradigan harakatlardir.
Hayvonlarning ko’nikmalari shartsiz reflekslar, instinktlar asosida, shuningdek, ilgari hosil bo’lgan shartli reflekslar asosida vujudga keladi. Ko’nikmalar hayvonning biron ehtiyojini qondirishga yordam beradigan yangi (instinktiv > harakatlardan o’zgacha) harakatlarni qayta-qayta takrorlash yo’li bilan vujudga keladi. Shunday qilib, ko’nikmaning nerv-fiziologik mexanizmi sharti refleksdir. Ko’nikma hosil qilish hayvonda shartli reflekslarning birinchi yoki butun bir sistemasini hosil qilish demakdir.
Yangi harakat paydo qilish va uni mustahkamlab qolish avvalo hayvon turgan sharoitga bog’liq.
Masalan, itga ovqat beriladigan idishni uyga olib kirib, uy eshigini yopib qo’yildi, deylik. It buni ko’radi. It ovqatga ehtiyoj sezganda eshikka yugurib boradi, uni oyog’i yoki tumshug’i bilan ochishga urinib, ko’pgina poyma-poy harakatlar qiladi. Shu betartib harakatlar davomida it eshikni oyog’i yoki tumshug’i bilan bexosdan ochib yuboradi. Bu harakat bir necha marta takrorlanadi. Oyoq yoki tumshuqning o’ng kelgan harakatlari mustahkamlanib qoladi, natija foyda bermaydigan foydasiz harakatlar esa yo’qoladi, it keyinchalik eshikni oyog’i yoki tumshug’i bilan bemalol ochadigan bo’lib qoladi.
Masalan, bo’rilar bolalarini ovga shunday « o’rgatadi»: qari bo’ri qilgan harakatiarni yosh bo’rilar takrorlaydi. Bu yerda «o’rganish» taqlid qilish instinktiga asoslangandir. Uy hayvonlarini odam «o’rgatganida» ular ko’pgina ko’nikma hosil qiladi. Kishilarning hayvonlarda shu tariqa ko’nikmalar hosil qilishi o’rgatish (dressirovka) deb ataladi. Yuksak darajadagi hayvonlarning ba'zi ko’nikmalari juda murakkab bo’ladi va hatto aqllilik belgisi bo’lib ko’ rinadi
Masalan, o’rgatilib, sirk sahnasiga olib chiqiladigan hayvonlarning ko’rsatadigan harakatlari: fillar raqsi, ayiqlarning velosiped minib yurishi, sherlarning akrobatik harakatlari, it, otlarining «matematik masalalarni» yechishi va hokazolar shundaydir