Psixologiya” fаkulteti “amaliy psixologiya” kаfedrаsi

2.2 Oilaviy buzilishning bir turi sifatida aloqa muammosining mavjudligi
Oilaviy muloqot juda murakkab bo‘lganligi sababli, uning buzilishining sabablari ham xuddi shunday murakkab va xilma-xil bo‘lishi mumkin. Jarayonni anglash, aloqa e’tiborining mavjudligi, o‘z his-tuyg‘ularini adekvat shaklda ifodalash qobiliyati muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, insonga psixo-travmatik ta’sir ko‘rsatadigan oilalarni o‘rganishda, aloqa jarayonidagi buzilishlarning boshqa manbalari birinchi o‘ringa chiqadi:
1. Yon funksiyalar orqali aloqalarni ortiqcha yuklash. Har bir xabar, asosiy funktsiyadan tashqari - ma’lumot uzatish, qo‘shimcha funktsiyalarni ham bajarishi mumkin. Ularning eng muhimlaridan biri bu xabar yuborilgan shaxs, ma’ruzachi va munosabatlarning vakilligini nazorat qilishdir. Shunday qilib, “Men siz bilan o‘zimni yaxshi his qilyapman” so‘zlari ham birga vaqt o‘tkazishni davom ettirish taklifi, ham suhbat o‘tkazilayotgan kishiga hamdardlik va hatto hurmat ifodasidir (bu shuni anglatadiki, u shunday fazilatlarga ega. insonga yaxshi munosabatda bo‘ladi, qaysi fazilatlar juda qadrli ekanligi ma’lum. Boshqa tomondan, so‘zlovchi bu so‘zlarni aytayotganda, ularning o‘ziga nisbatan hurmati pasaymasligiga ishonch hosil qiladi. U, masalan, “sensiz o‘zimni yomon his qilyapman” kabi o‘zini kamsituvchi fikrni shakllantirishdan qochishga harakat qiladi. Natijada, boshqa oila a’zosiga yo‘llangan har qanday xabar kamida uchta usulda “filtrlanadi”, “tahrirlanadi”. Bu, birinchi navbatda, bu shaxsning boshqalarga qanday ko‘rinishi kerakligi haqidagi fikriga mos keladimi. Shunday qilib, masalan, oila a’zolari uni tajribali va bilimli odam deb bilishlari juda muhim bo‘lgan shaxs, agar u kimdandir maslahat so‘rashi kerak bo‘lsa, katta qiyinchiliklarga duch keladi. Xuddi shu tarzda, jasur bo‘lishni istagan oila a’zosi o‘zining qo‘rquvi va ikkilanishlari haqida boshqa oila a’zolariga aytishga jur’at eta olmaydi, u qilmoqchi bo‘lgan ishi xavflimi yoki yo‘qligi haqida savol bera olmaydi va hokazo. Savolga javob berish: “Oilangiz siz haqingizda qanday fikrda bo‘lishini xohlaysiz?” - oila a’zolari odatda fazilatlarning katta ro‘yxatini nomlashadi: aqlli, halol, yaxshi er, adolatli, befarq. Bu “Men boshqalar uchun” obrazining qanchalik murakkabligini va demak, u muloqot jarayoniga qancha cheklovlar qo‘yishi mumkinligini ko‘rsatadi. Ikkinchidan, xabar davomida uning boshqasining tasviriga mos kelishi tekshiriladi, ya’ni u bizni uning vakili qilishimizni qanday xohlasa. Haqiqatan ham, agar bizning xabarimiz u boshqalarning ko‘ziga qanday qarashni xohlayotganiga biron bir jihatda zid bo‘lsa (masalan, “noto‘g‘ri ohang” va boshqalar), u holda xabar uning noroziligiga sabab bo‘lishi mumkin va muloqot amalga oshmaydi. Uchinchidan, xabar ham bizning munosabatlarimiz xususiyatiga mos kelishi ma’nosida tekshiriladi. Biror kishiga “o‘sha kitob” kerak bo‘lgan bir xil xabar do‘stmi yoki shunchaki tanishmiligiga qarab har xil shakllantiriladi va agar u dushman bo‘lsa, umuman amalga oshirilmaydi.
Yon funktsiyaning haddan tashqari yuklanishi ushbu uch nuqtaning ahamiyati shunchalik ko‘payganida, aloqa umuman imkonsiz bo‘lib qoladi. Bunday holda, ma’lum ma’lumotlar uchta tasvirdan biri bilan osongina ziddiyatga tushadi: “Men boshqasi uchun”, Men uchun boshqa yoki “Bizning munosabatlarimiz” va aloqa to‘xtaydi yoki ziddiyatga aylanadi.⁷
2. Aloqa to‘sig‘i sifatida “muloqot qabul qiluvchining g‘oyasi” ning buzilishi. Shaxslararo muloqot muloqot qiluvchilardan bir-birining shaxsiyatini yaxshi tushunishni talab qiladi. Oilaning boshqa a’zosiga nisbatan buzilgan nuqtai nazar axborot kommunikatsiyalarida o‘zaro tushunish uchun jiddiy to‘siq bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Oila a’zosining shaxsini bilish ­kamida ikki jihatdan zarur. Birinchidan, siz muloqot qilayotgan odamning intellektual darajasini bilishingiz va hisobga olishingiz kerak. Bu har doim ham oson emas, ayniqsa bolalar bilan muomala qilishda. Aynan shu vaziyat tufayli bolalar bilan qanday gaplashishni bilmaydigan odamlar bor: ular juda oddiy yoki juda murakkab gapirishadi. Ikkinchidan, shaxsning xabarga munosabatini to‘g‘ri oldindan bilish kerak. Misol uchun, bayonot aloqa qabul qiluvchining mag‘rurligiga mos keladimi, so‘zlovchining niyati to‘g‘ri tushuniladimi. Bularning barchasini to‘g‘ri hisobga olmaslik oilaviy nizolar, noroziliklar, tushunmovchiliklarning ko‘plab epizodlari asosida yotadi. Shunday qilib, boshqa turmush o‘rtog‘ining shaxsiy xususiyatlarini etarli darajada bilmaslik aloqa uchun muhim to‘siq bo‘lib, ­adekvat axborot aloqasiga to‘sqinlik qiladi.
Muloqot muammosi - bu oilaviy hayotdagi vaziyat, agar:
1. oila a’zolaridan biriga ma’lum ehtiyoj bor;
2. bu ehtiyojni qondirish boshqa oila a’zosining harakatlariga bog‘liq;
3. agar oila a’zolaridan biri ma’lum bir ma’lumotni (so‘rovlar, maslahatlar va boshqalar) etkazsa, bu harakatlar sodir bo‘ladi;
4.ammo, ko‘rib chiqilayotgan shaxsning har qanday psixologik xususiyatlari tufayli bunday o‘tkazish mumkin emas;
5. ehtiyoj, uni qondirishning imkoni yo‘qligiga qaramasdan saqlanib qolmoqda (ya’ni, da’volar darajasida sezilarli pasayish kuzatilmaydi).
Biz turli xil ehtiyojlar haqida gapirishimiz mumkin, ularni qondirish boshqa turmush o‘rtog‘iga bog‘liq: sevgida, hamdardlikda, mustaqillikni tan olishda, har qanday munosabatda yordam berishda, hurmatda va hokazo. Oilada doimo ba’zi ehtiyojlarni qondirish boshqa oila a’zolariga bog‘liq bo‘lgan vaziyatlar yuzaga keladi.
Muloqot to‘sig‘ini biz ma’lum bir ehtiyojga ega bo‘lgan oila a’zosining, boshqa a’zolarning (uning qoniqishi ularning harakatlariga bog‘liq) yoki, nihoyat, ma’lumotni uzatish qiyin bo‘lgan munosabatlarining ayrim xususiyatlarini chaqiramiz.
Kam ma’lumot - aloqa kanali orqali o‘tishi psixo-travmatik oilaviy buzilishning paydo bo‘lishining oldini oladigan ma’lumot.
Muloqot muammosining rivojlanishi uning ta’siri ostida yuzaga keladigan va oilaning psixo-travmatik xususiyatlariga olib keladigan jarayonlar to‘plamidir. Aloqa muammosining rivojlanishi natijasida oilaning psixotravmatik xususiyatlarining paydo bo‘lishini klinik tahlil qilish asosida rivojlanishning quyidagi bosqichlarini ajratish mumkin:
1. Axborot yetishmasligi. Ushbu dastlabki bosqichda aloqa muammosi paydo bo‘ladi va aniq bo‘ladi. Qondirilmagan ehtiyoj, uning holatining boshqasiga bog‘liqligi va aloqaning mumkin emasligi mavjud. Ushbu bosqich ko‘pincha muammosi bo‘lgan shaxsning uning echimi bog‘liq bo‘lganlar bilan xayoliy muloqoti shaklida davom etadi. Bu muloqotning mohiyati shundan iboratki, shaxs u yoki bu tarzda bildirilgan iltimos, talab, ishora bilan boshqasiga, toʻgʻrirogʻi, oʻzining boshqasi haqidagi gʻoyasiga oʻgirilib, uning javobiga quloq soladi. Ushbu muloqotning natijasi, aniqrog‘i, aqliy eksperiment, ko‘p jihatdan boshqasining g‘oyasiga, uning shaxsiyatiga, uning shaxsga bo‘lgan munosabatining psixologik xususiyatlariga va shunga mos ravishda uning murojaatiga munosabatiga bog‘liq. Ko‘pincha, bu muloqot uchun birinchi va oxirgi to‘siq bo‘lib chiqadi (“Nega o‘shanda menga hamma narsani aytmadingiz?”; “Men kulasiz deb o‘yladim”). Keyinchalik paydo bo‘lgan bu dialog xayoliy muloqotning mohiyatini va uning mumkin bo‘lgan to‘siq rolini tushuntiradi. Xuddi shu bosqichda qisman muloqot sodir bo‘lishi mumkin , masalan, ba’zi ma’lumotlarni etkazish uchun qo‘rqoq urinishlar. Qanday bo‘lmasin, birinchi bosqich natijasida oila a’zosi unga bo‘lgan muhim ehtiyojni (sevgi, hamdardlik, achinish, hurmat va h.k.) qondirib bo‘lmasligiga duch keladi, chunki bu haqda ma’lumot uzatilishi yoki uzatilishi mumkin emas.
2. O‘rnini bosuvchi -buzuvchi aloqa bosqichi. Aloqa muammosi birinchi bosqichda rivojlanishida to‘xtab qolishi va “qoniqishsizlik” manbai bo‘lib qolishi mumkin. Biroq, keyingi rivojlanish mumkin. Uning mohiyati shundan iboratki, oila a’zosi hali ham o‘z ehtiyoji haqida xabar berishga harakat qiladi, lekin uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri ifodalashning imkoni yo‘qligi sababli u so‘rov, talabni qonuniylashtirish yo‘llarini izlaydi. E’tibor va g‘amxo‘rlikka muhtoj bo‘lgan ayol erining to‘g‘ri xulq-atvorini talab qiladi, lekin nima uchun buni talab qilayotganini buzadi. O‘zining fe’l-atvori yoki oilaviy g‘oyalarining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, u shunchaki uning e’tibori va g‘amxo‘rligiga muhtojligini tan olmaydi (masalan, unga bunday e’tirof erini o‘zidan ustun his qilishi mumkin, bu unga yoqimsiz bo‘ladi). Shuning uchun, u boshqa, aslida, mavjud bo‘lmagan sabablarga ko‘ra, masalan, yaxshi oilada shunday bo‘lishi kerakligi sababli o‘ziga kerak bo‘lgan xatti-harakatlarni talab qila boshlaydi. Ushbu taktika ko‘pincha o‘z ehtiyojlarini “qonuniylashtirish”, ma’lumotni etkazish va xatti-harakatlarda kerakli o‘zgarishlarga erishish imkonini beradi. Shu bilan birga, bu yangi muammolarni keltirib chiqaradi. Birinchidan, bu oila a’zolarining bir-birlari haqidagi g‘oyalarini buzish. Shunday qilib, yuqoridagi misoldagi er o‘z xotinini oilaning obro‘-e’tibori boshqalar uchun juda muhim bo‘lgan shaxs deb hisoblay boshlaydi. Ikkinchidan, haqiqiy ma’lumotni qonuniylashtirish haqiqatga mos kelmasligi mumkin. Darhaqiqat, yuqoridagi misolda xotinining hech qachon bu qadar muhim bo‘lmagani, hamma narsa “kerak bo‘lganidek” bo‘lganligi er uchun g‘alati tuyulishi mumkin emas. Natijada, er-xotinlarning bir-birining shaxsiyati haqidagi g‘oyasi yomonlashadi va shunga mos ravishda o‘zaro tushunish yomonlashadi.⁸
Aloqa muammosini rivojlantirishning ushbu bosqichi nafaqat muayyan muammoni hal qilish uchun, balki ma’lum bir oilada yuzaga keladigan, munosabatlar uslubini belgilaydigan ko‘plab muammolar uchun ham xarakterli bo‘lishi mumkin. Oilaviy psixoterapiya kursida bemorlardan birining xotini haqida aytgan so‘zlari bu borada xarakterlidir: “U nimani xohlasa, u hech qachon o‘z xohishining asl sababini aytmaydi, lekin, albatta, boshqa yanada mustahkam va ishonchli narsalarni o‘ylab topadi. U o‘ziga zamonaviy mo‘ynali palto sotib olishni xohlaydi, lekin u buni chindan ham xohlayotganini hech qachon tan olmaydi. Bu yil qish ayniqsa qattiq, shamollash qanchalik xavfli ekanligi haqida uzoq suhbatlar boshlanadi”. Keyingi muhokama shuni ko‘rsatdiki, bizning bemorimiz “haqiqatan ham xohlagan” samimiy bayonotga, shuningdek, jozibali, moda bo‘lish istagi bilan bog‘liq boshqa istaklarga juda tanqidiy munosabatda bo‘lardi. Ko‘rib turganingizdek, istakni to‘g‘ridan-to‘g‘ri ifodalash uchun aloqa kanali yopiq, chunki u erida kuchli salbiy hissiy reaktsiyalarni keltirib chiqaradi (keyingi terapiya jarayonida ma’lum bo‘lishicha, juda murakkab etiologiya). Axborot munosabatlari aralashish va buzilgan aloqa bosqichiga o‘tdi.
3. Xulq-atvor-muloqot bosqichi. O‘rnini bosuvchi -buzilgan aloqa muammoni hal qilish uchun yetarli bo‘lmasligi mumkin. Bunday holda, ehtiyoji qondirilmagan oila a’zosi o‘z ehtiyojini qondirishga imkon beradigan vaziyatni yaratish uchun oilaviy munosabatlarni manipulyatsiya qilishga kirishadi. Bu, masalan, boshqa oila a’zosini u yoki bu tarzda harakat qilishga majburlash uchun unga psixologik bosim o‘tkazish; bu boshqasini to‘g‘ri qilishga majbur qiladigan vaziyatlarni yaratishdir. Ushbu bosqichda aloqa momenti fonga o‘tadi. O‘zaro ta’sir qilish usullari yetakchi rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, turmush o‘rtoqlarning har biri tomonidan amalga oshiriladigan harakatlarning ma’lum bir aloqa jihati saqlanib qoladi.⁹
Ta’riflangan bosqichda muloqot muammosi to‘g‘ridan-to‘g‘ri psixo-travmatik ta’sirga ega bo‘lgan ziddiyatga (shaxslararo yoki ichki) aylanadi. Va avvalgidek, “bo‘shliq”ga nisbatan “hushyorlik” munosabatini yaratadi.
Shunday qilib, oilada shaxslararo muloqotning buzilishi, birinchi navbatda, oilada ziddiyatli munosabatlarning rivojlanishiga olib kelishi sababli, shaxsning psixologik travmatizmining muhim manbai bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Oiladagi muloqot jarayonini to‘g‘rilashning asosiy yo‘nalishlari - bu oiladagi muloqotning o‘rnini tushunishga va empatiya buzilishlarini (“bo‘shliqlar”) bartaraf etishga qaratilgan psixoterapevtik choralar.