Psixologiya tariyxi kk

Besinshi bap 
XVIII a`sirde Rossiyadag`i psixologiyaliq oy 
Ma`deniyat, filosofiya, ilim tariyxinin` izertlewlerine qarag`anda, psixologiyaliq ideyalar Rossiyada X –XV
a`sirlerden baslap-aq rawajlana baslag`an edi .
A.N.Radishshshev o`zinin` “Peterburgdan Moskvag`a sayaxat” (a`w90) degen kitabinda a`debiy formada 
krepostnoyliq pravoni a`shkaraladi . Sol sebepten ol Sibir`ge su`rgin etildi . XVIII a`sirde Rossiyada ag`artiwshiliq 

---

ha`reketleri ken`nen rawajlanip, a`jayip iskerlerdi payda etti . Olar U` N.N. Popovskiy, N.I.Novikov, V.N. Tatishev, 
D.I.Fonvizin, D.S.Anichkov, S.E. Desnitskiy, Ya.P.Kozel`skiy, P.S.Baturin h.t.b. edi. Ukrain oyshili G.S.Skovoroda ( 
a`wg`g`-a`w9n`) adamnin` an`-sezimine u`lken diqqat awdardi. 
Ja`miyettin` rawajlaniwinda ilim ha`m bilimlendiriwdin` tutqan orni salmaqli ekenligi moyinlag`ang`anina 
baylanisli, V.N. Tatishev aqildin` rawajlaniwi bilimlendiriw ha`m u`yretiwden qa`rezli ekeni haqqinda ideyani
tastiyiqlaydi . Rossiyada baspaxana isleri boyinsha iri sho`lkemlestiriwshi bolg`an N.I.Novikov baspa so`zde en` 
tartisli mma`seleni , yag`niy adam janinin` o`letug`ini yamasa o`lmeytug`ini haqqinda ma`seleni qoydi. a`w9u`- jili 
“Jan haqqinda ilim” degen arnawli tu`rde psixologiyag`a bag`ishlang`an birinshi rus kitabi jariq ko`rdi . Bul kitaptin` 
avtori I.Mixaylov Lokktin` empirizmi ruwxinda psixologiyaliq sistematizatsiyani ju`rgizdi. Ol jannin` o`lmeytug`ini 
haqqinda ma`selege toqtalmay, al faktlerdi , yag`niy tu`sinik ha`m erkke baylanisli bolg`an sezimler menen oylardi
su`wretledi . 
Materilistlik rus psixologiyasinin` tiykarin salg`an M.V.Lomonosov ( a`wa`a`-a`wu`o`) boldi. Lomonosov – 
ulli rus entsiklopedist alimi, fizik, ximik, tariyxshi, filosof shayir ha`m jaziwshi, birinshi bolip rus grammatikaliq tilin 
du`ziwshi, rus qosiq jaziwi boyinsha sistemanin` negizin saliwshi , XVIII a`sirdegi rus ilimiy ha`m
biimlendiriwinin` ko`rnekli sho`lkemlestiriwshisi boldi . Lomonosovtin` psixologiyaliq ko`z qaraslari iilmiy
izertlewler arqali, yag`niy ta`iyat, rus tili h.t.b. izertlew arqali rawajlanip bardi. Sirtqi du`n`yanin` seziw organlarina 
ta`sirin materiastlik jol menen tu`sindirip, miydin` tu`rshiktiriwshi zatlardi airiwdg`a rolin tastiyiqlay otirip, 
Lomonosov ren`lerdi ko`riw boyinsha u`sh komponentli toeriyani usindi ( “Nurdin` kelip shig`iwi haqqinda so`z”, 
a`wo`w). XIX a`sirdin` en` basinda ( a`h0a`-j) anglichshan fizigi ha`m shipakeri T.Yung de ren`lerdi ko`riw 
boyinsha u`sh komponentli teoriyani using`an . Keyin ala bul teoriyani G.Gel`mgol`ts toliq islep shiqti . 
A`sirese Lomoosovtin` “Ritorik- qisqasha qollanba” (a`wn`n`) degen jumisi psixologiyaliq ideyalarg`a 
boy. Bul kitabinda qiyallar, tu`sinikler, qumarliqlar ha`m so`ylew psixologiyasi boyinsha oylardi rawajlandiradi ( 
ta`biyat, qumarliqlar menen gu`res ha`m aqildin` roli ). Lomonosovtin` ideyalarin Ya.P. Kozel`skiy ( a`wg`h-a`w9n`) 
ha`m A.N.Radishev rawajlandirdi . Radishev o`zinin` “Peterburgtan Moskvag`a sayaxat” kitabin “Lomonosov 
haqqinda so`z” degen bo`lim menen juwmaqlaydi . Ol bul bo`limde ulli alimnin` o`mir bayani haqqinda so`z etip, 
islerine tariyxiy baha beredi. 
Krepostnoy eziwshiligi ku`sheygen waqitta Radishev (a`wn`9-a`h0g`) ku`shli keskinlik penen adam 
mashqalasin ko`terdi. Radishev ulli rus filosofi ha`m materialisti ekonomist, wuqiu` taniwshi ha`m revolyutsioner edi 
. 
Gobbs, Dekart, Spinoza , Pristli, Lokk ha`m frantsuz materialistlerinin` miynetlerine tiykarlanip, ta`biyat 
taniw boyinsha tabislardi, yag`ni Linney, Byuffonnin` miynetlerin uliwmalastiradi ha`m meditsina boyvinsha 
bilimlerge su`yenedi . Radishev jannin` barlig`in yu bikarladi, psixika denenin` belgili organlari bolg`an nervler ha`m 
miydin` funktsiyasi dep esapladi
Radishevtin` miynetlerinde psixikanin` rawajlaniw mashqalasi ha`m usig`an baylanisli adam ha`m
haywanatlar psixikasin salistiriw u`lken orin iyeleydi . Radishevtin` pikirinshe, adam ta`biyatqa belyimlespeydi, al oni
o`zgertedi, adam so`ylew ha`m tuwri ju`riw qa`biletine iye. Adamnin` qollari u`lken ro` oynaydi, miyi joqari
rawajlang`an . Adamnin` ayirmashilig`i sonnan ibarat, onin` bilimi ayriqsha , ol ko`rkem sana-seziminin` 
qa`liplesiwinde so`lewi u`lken rol` oynaydi . Adamnin` aqilinin` rawajlaniwina ja`miyettin` ta`siri u`lken boladi . 
Radishev jannin` o`lmeytug`ini boyinsha ma`selege arnap “Adam , onin` o`letug`ini ha`m o`lmeytug`ini” 
haqqinda degen filosofiyaliq traktatti Sibirge su`rgin etilgen waqtinda jazg`an edi . Radishev o`z miynetlerine o`lim 
ha`r bir tiri jannin` basinda bar na`rse ekenin aytadi . Ol Gel`vetsiydin` sensualizmin sing`a alip, adamnin` o`z 
qa`lewleri, qumarliqlari, ha`tte, o`z denesi u`stinen de biylikke iye ekenin tastiyiqlaydi . Ja`ne de, ol o`lim arqali 
adamnin` denesi joq bolip ketse de, onin` oylari joq yubolip ketpeydi , dep esapladi.