Psixologiya tariyxi kk

 
A`YYEMGI (ANTIK) VRACHChLARDIN` TA`LIYMATI . 
Antik psixologiyasinda materializmnin` pzitsiyasi antik vrachlardin` anatomiya ha`m meditsinadag`i 
tabislari menen bekkemlendi.
Vrashch ha`m oyshil Alkmen Krotonskiy ( b.er.shekem VI a`sir) bilim tariyxinda birinshi ma`rte bas 
miyinde oy-pikirlerdin` lokalizatsiyasi haqqinda rejeni usindi . 
G`Meditsinanin` a`kesiG` bolg`an Gippokrat ( shama menen b.er. shekem n`u`0-qww jillar ) filosofiyada 
Demokrittin` ta`repin tutip, meditsinada materializmnin` wa`kili sipatinda jumis alip byuardi. Ol Alkmeon siyaqli, 
pikir ju`rgiziw ha`m seziw organi – bul miy, dep esapladi . 
Gippokrattin` ju`da` belgili byuolg`an ta`liymati temperament haqqinda edi .Onin` pikiri boyinsha adam 
organizminin` tiykarin to`rt sok quraydi U` silekey ( miyde islep shig`iladi) , qan ( ju`rekte islep shig`iladi, sari o`t ( 
bawirdan) , qara o`t ( talaqtan). Ha`r qiyli adamlarda usi soklardin` birewinin` basim boliwi, adamnin` temperamentin 
aniqlaydi. Qan basim bolsa, onda sangvinikaliq temperament, silekey basim bolsa, flegmatik temperament, sari ot 
basim bolsa, xolerik temperament, al qara o`t basim bolsa, melanxolik temperament boladi . 
Antik meditsinasi a`sirese Aleksandraiyada ku`shli rawajlandi. Ol jerde eki alim ha`m vrachshlar Gerofil 
ha`m Erazistrat a`hmiyetli jan`aliqlar, ashiliwlar isleri, jaratti. Gippokrattin` kommentatori ha`m Ptolomey II nin` 
vrashchi bolg`an Gerofil birinshi ma`rte nervlar, sin`ir ha`m tu`yinler arasindag`i ayirmashiliqti aniqladi . 
Bul eminizm da`wirindegi barliq anatomiyaliq ha`m fiziologiyaliq mag`liwmatlardi rim vrachshi Galen ( 
b.er.shekem II-a`sir) topladi ha`m toliqtirdi. Onin` meditsina, anatomiya ha`m fiziologiya boyinsha jazg`an jiynaqli 
shig`armalari XVII a`sirge deyin vrachshlardin` ku`ndelikli kitabi bolip keldi. Galen ta`jiriybede julinnin` jumisin 
aniqladi. Jumisi boyinsha julinnin` alding`i ha`m artqi tu`biri barlig`in ayirip aytti . 
Galen o`zinin` bir qansha shig`armalarin bas miyine bag`ishladi. Ol Aristotel`din` miy ju`rektin`
muzlatqishi degen tu`sinigin sing`a alip, miy aqil ha`m sezimlerdin` orni ekenin aytti. Galen Gippokrattin` 
temperamentler haqqinda ta`liymatin rawajlandirip, barliq zatlardin` to`rt tiykari barlig`in, olar jilli, suwiq, qurg`aq 
ha`m ig`al ekenin ayirip aytti. Haywanatlardin` ha`m adamnin` organizminin` qurilis materiali siyaqli to`rt soki bar 
ekenin aytip, usi soklardin` sa`ykesligine ha`m tiykarlarg`a adamnin` psixikaliq qa`siyetleri, ha`tte, jinisi da baylanisli 
ekenin ko`rsetti. Galen barlig`i bolip a`q temperamentti ayitir aytti, olardin` tek birewi g`ana normada bolip, a`g` 
temperament normag`a sa`ykes kelmeydi. Al Rim vrashchi Aetsiy (b.er.shekem V a`sir) to`rt temperamentti 
su`wretledi. Olardi da`stu`riy tu`rde Gippokrattiki dep ataydi . 
Ko`z benen ko`rip qabil etiw haqqinda bilim ta`biyat iliminin` bir tarawina jatadi. Ol tuwrali mag`liwmat 
berip Afinada filosofiya oqitiwshisi bolg`an, peripatetimik Aleksandr Afrodisiyskiy (a`9h-g`a`a`) boldi. 
Adam da du`n`yanin` nizamlari, o`zi baqlag`an waqiyalardin` sebepleri, ta`biyat qubilislarinin` sebepleri 
haqqinda sorawlarg`a juwap beriwge tirisadi ha`m jan haqqinda oylanadi . Adamnin` jani zat sipatinda emes, al qanday 
da bir puw, hawa ha`m ko`lenke sipatinda ko`z aldina elesletilgen. Jan o`mirdin` ha`m oy-qiyallardin` sebeplerinen 
ibarat bolip, o`zinin` ta`nha sana-sezimine ha`m denedegi adamnin` erkine iye. Deneni qaldirip kete aladi, bir jerden 
ekinshi jerge ko`ship ju`re aladi, uyiqlap atirg`an adamlarg`a deneden ayirilg`an, biraq dene menen birdey obraz bolip 
ko`rine aladi . Jan deneni basqaradi. A`nekey, solay etip, adamnin` eki na`rseden U` dene ha`m ruwxtan (jannan) 
ibarat, eki ta`repliligi haqqinda tu`sinik payda boladi. Alg`aqshi obshshinaliq da`wirdegi adam o`zin qorshap turg`an 
du`n`yag`a ko`z jiberip, eki na`rsenin`U` dene ha`m ruwxtin` bar ekenin ayiradi. Solay etip, jabayi adam uliwma
animizmge-ta`biyattin` ruwxlandiriliwina dus keledi. Aqil-oy mexanizmi zamanago`y adamda da, alg`aqshi adamda da 

---

birdey. Bul mexanizm ekewinde de so`zsiz an`izlar ha`m tu`siniklerdi payda etedi. Eger de ma`deniyat joq bolip ketken 
jag`dayda, zamanago`y adam so`zsiz animizmge kelip jeter edi . 
Adamzat ta`jiriybesin` tariyxiy rawajlaniwinin` barliq basqishlarinda sana-sezimnin` o`zgermegeni 
haqqinda juwmaq, yag`niy alg`aqshi obshshinaliq animizmnin` teoriyasinin` tiykarg`i tezisine frantsuz sotsiologiya 
mektebi ta`repinen qarsi pikirler aytilg`an edi. Bul frantsuz sotsiologiya mektebi XX a`sirde alg`aqshi obshshinaliq 
da`wirdegi jasag`an adamnin` sana-sezimi zamanago`y adamnin` sana-seziminen sapaliq ayirmashiliqlarg`a iye ekenin 
aytqan edi.