Psixologiya tariyxi kk

ERK HA`M MINEZ-QULIQ MAShQALASI . 
Erk mashqalasi Demokrit arqali za`ru`rlik ha`m tosattan boliwshiliq tiykarinda sheshiledi. Demokrittin` 
materializmnin` organikaliq bo`legi bolip qatti determinizm esaplanadi. Barliq tirishilik za`ru`rlikke boysing`an. 
Demokrit ta`biyattag`i toliq muwapiqliq haqqinda idelistlik ta`liymatti qabil etpedi. Demokrittin` ta`liymatinin` 
materialinan adam erkinin` azatlig`in mashqalasin qatti determinizm tiykarinda sheshiw mu`mkin emes ekenligi aniq 
boladi . Epikur adamnin` minez–qulqinin` ta`biyatina atomlardin` o`z-o`zinen awiwi haqqinda ta`liymat tarqatip, ha`r 
bir adam erk azatlig`i elementine iye . 
Erk azatlig`i ha`m za`ru`rlik arasindag`i o`z ara baylanistin` dialektikaliq kontseptsiyasin Lukretsiy dawam 
etti. Al stoiklerde azatliq tu`sinigi o`z aldina boldi. Adam ta`g`dirin jazilg`anda o`z erki menen qabil etiwi kerek. Bul 
o`z erki menen za`ru`rlikke boysiniw 
azatliqtan. Boysiniwshiliq ideologiyasi, yag`niy ta`g`dirge bag`iniw 
xristianstvo ta`repinen qabil etilgen ha`m rawajlandirilg`an edi . Minez- quliqtin`, en` a`hmiyetli tu`rlerine stoikler 
batirliq, o`z-o`zin tuta biliw, ruwxiy tinishliq ha`m a`dillik jatadi, dep esapladi . 

---

Minez-quliq du`n`yag`a degen ko`z qarasqa tiykarlanip, jaqsiliq, jamanliq ha`m biypa`rwaliqqa su`yenedi.
Stoikler adamnan o`z puqaraliq, xojaliq ha`m t.b. waziypalardi orinlawdi talap etti. Dana adam o`z o`mirin watan 
ha`m doslari ushin bere aladi. Minez-quliqtin` qa`liplesiwinde ruwxti uzaq shinig`iwlar menen shiniqtiriw, isler islew
ha`m ja`ne de, qaharmanlardin` islerin baqlap, olar tuwrali pikir pikir ju`rgiziw u`lken rol` oynaydi. Ha`r bir adam 
o`zinde ku`shli minez-quliq jarata aladi ha`m jaratiwi sha`rt . 
PLATONNIN` IDEOLOGIYaLIQ PSIXOLOGIYaSI . 
 
Sokrat o`zinin` jan haqqinda ta`liymatinda dene menen jannin` ortasinda shegara barlig`in ko`rsetip, jannin`
material ha`m zat emes ekenligin ja`riyaladi . Ol jandi bolimsiz dep , qanday da bir jdeneden ayriqsha na`rse dep 
belgiledi. Jan ko`rinetug`in dene siyaqli ko`zge ko`rinbeydi. Sokrat jannin` o`lmeytug`inin jaqlap aytti.
Idealizm o`zinin` rawajlaniw shin`ina Sokrattin` sha`kirti Platon arqali eristi ( n`g`w-qn`w j.b.e.deyin). 
Platon ob`ektivlik idealizmnin` tiykarin saliwshi boldi. Onin` G`FedonG`, G`FedrG`, G`ZiyapatG`, G`Ma`mleketG`, 
G`FilebG` atli shig`arma-dialoglarinda psixologiyaliq mashqalalarg`a en` ko`p orin ajiratilg`an . 
Platonnin` orayliq filosofiyaliq mashqalasi – bul ideyalar haqqinda ta`limymat. Ideyalar–bul haqiyqiy nag`iz 
turmis. Ol o`zgermeydi, ma`n`gi, payda bolmaydi ha`m hesh qanday substantsiyada a`melge asirilmaydi. Olar tu`r-
tu`ssiz, ko`zge ko`rinbeydi, seziliwshi na`rselerden g`a`rezsiz. Materiyanin` ideyadan ayirmashilig`i, materiya-turmis 
emes, formasiz ko`zge ko`rinbeytug`in na`rse . 
Platonnin` ideyalar haqqinda ta`liymati – ob`ektivlik idealizm. Onin` idealistlik filsofiyasinin` quramaliq 
bo`legi jan haqqinda ta`liymat bolip esaplanadi. Jan o`z ta`biyati boyinsha shiriytug`in deneden sheksiz joqari turadi 
ha`m sonliqtan onin` u`stinen biylik ete aladi ha`m onin` is-ha`reketlerine boysiniwi sha`rt. Platon olardin` baylanisi 
haqqinda u`yretip, olardin` bir-birine sa`ykesligi haqqinda aytadi. Ol jannin` 9 tu`rin ayirip aytadi ha`m olardin` 
belgilengen adamg`a tuwra keletug`inin ko`rsetedi. Platonjan ha`m deneni ten` salmaqliq jag`dayinda rawajlandiriw 
kerekligin, olardin` arasinda sa`ykeslik boliw kerekligin atap o`tedi. Ol jandi metaforaliq obrazliq aniqlama menen 
ko`rsetedi. G`Ma`mleketG` degen shig`armasieda pada, padashi ha`m og`an ja`rdem beretug`in iytti salistiriw 
ma`nisinde aytsa, G`FedrG` shig`armasinda jan arbag`a jegilgen eki ushqir atqa megzetiledi. Bul aniqlamalardi 
jannin` u`sh quramlig`i obrazli tu`rde aytilg`an . Platonnin` pikiri boyinsha adam janinin` u`sh negizi bar. Birinshi 
ha`m to`mengeisi haywanatlar ha`m o`simlikler menen birdeyarliqqa iye aqilsiz tiykar. Og`an iye bolg`an ha`r yubir 
tu`ri jan o`z denesinin` qa`lewlerin qanaatlandiriwg`a tirisadi U` ra`ha`tlikti sezedi, su`yedi, ashliqti sezedi, sho`lleydi 
ha`m basqa qumarliqlarg`a toli boladi . Bul tiykar adam janinin` ko`p bo`legin iyeleydi. Ekinshi, aqilli tiykar bolsa, 
qumarliqqa iye tiykardin` umtiliwlarina qarsi turadi ha`m qarsi gu`resedi. U`shinshi tiykar – bul qa`ha`rli ruwx. Bul 
tiykar menen adam qizip ketedi, ashiwlanadi, o`zi a`dil dep esaplag`an na`rsesinin` ta`repdari boladi , bul ushin ol 
ashliqqa, suwiqqa shidawg`a ha`m basqa da barliq azaplardi basinan o`tkizip, tek jen`iske erisiwge tirisadi . 
Platonnin` adam denesi o`lgennen keyin janinin` ta`g`diri qanday bolatug`ini haqqinda ta`liymati mif
formasina iye bolip, etikaliq , ma`mleketlik ha`m pedagogikaliq maqsetlerdi go`zleydi. Adam jasap atirip, o`lgennen
keyin jan denenin` barliq is-ha`reketleri ushin juwapker ekenine iseniwi kerek. Bul isenim ha`r bir adamdi keleshek 
o`mirde bolatug`in jazadan qorqiwg`a ha`m a`dep-ikramliq, juwapkershilik shegarasinan shig`ip ketpewge ma`jbu`r 
etedi .Jannin` o`lmeytug`ini haqqinda ideya ja`ne bir ma`nisti o`z ishine jasirg`an U` ruwxiy ta`jiriybe adamnin` o`limi 
menen qosilip o`dip ketpeydi, ol ma`n`gi . 
Platon jan ko`rinislerin su`wretlegende bilimge ha`m onnan ayirilmaytug`in ra`ha`tlik penen qiyinshiliqqa 
ayriqsha diqqat awdaradi. Ol bilim ob`ektine qaray pikir, aqil ha`m esti ayirip aytadi . Platonnin` idelizminin` tiykarin 
quraytug`in usi ob`ektlerdin` turmistag`i qatnainin` u`zilgeni G`Ma`mleket tin` VII kitabinda mif formasinda bayan 
etiledi . Sezimler a`leminde adamnin` o`miri qamaqtin` tu`binde baylang`an tutqinlardin` o`mirine megzetiledi. Pikir – 
bul bilim ha`m bilimsizliktin` arasindag`i na`rse.
Turmisqa (ideyalarg`a) bag`darlang`an bilim, yag`niy aqil menen tu`sinip jetetug`in du`n`yag`a 
bag`darlang`an bilim haqiyqiy bilim beredi. Bul intellektual` bilim bilimnin` joqari tu`ri bolip, eki tu`rge iye. Bul 
intellektual` `bilim bilimnin` joqari tu`ri bolip , eki tu`rge iye. Bul birinshiden, aqil. Aqil ideyalar tarawina tiyisli, 
biraq bunday waqitta jan o`zi su`wretlewshi dep esaplaytug`in obrazlardi qollanadi.
Platonnin` pikiri boyinsha, biliw protsessi- bul iske tu`siriw, yag`niy anamnezis. Bul protsess- taza ratsional 
ha`m logikaliq protsess. Platon go`zzal na`rselerge , olardin` ren`i, formasi ha`m sestine qarap, tamashalawdi joqari 
bahaladi. Go`zalliqqa degen su`yispenshilik jannin` qa`liplesiwinde kerekli qural boladi . 
Platonnin` jan haqqinda ta`liymatinin` quramali bo`legi- sezimler haqqinda ta`liymat bolip esaplanadi . 
Platon ra`ha`tlik u`lken baxit, degen tu`sinikti biykarlaydi . Ra`ha`tlik, qiyinshiliq ha`m olardin` ekewinin` de joqlig`i 
jannin` u`sh jag`dayi ha`m olarg`a sa`ykes keletug`in o`mirdin` u`sh tu`ri sipatinda qaraladi. Platon minaday 
sezimlerdin` tu`rin atap o`tedi U` g`a`zep, qorqinish, tilek, qayg`i, muhabbat, qizg`anish ha`m ku`nshillik . 
Ra`ha`tleniwdin` to`men ha`m joqari tu`rleri bolip, to`men tu`ri fizikaliq talaplar, al ekinshi joqari tu`ri 
estetikaliq ha`m aqilg`a baylanisli isler, ra`ha`tleniwler – jannin` u`sh tiykarina ta`n, ku`shli (u`lken) ha`m kishi 
ku`shlilerde molsher joq, al ku`shli emeslerge sa`ykeslik ta`n) N` kewil ra`ha`tligi dene ra`ha`tliginin` aldin aladi. 
Platonnin` pikiri boyinsha, ma`mlekette adamlar o`zinin` ta`biyg`iy uqibina say orin iyelewi tiyis. 
A`yyemgi (antik) psixologiyasi shin`i – Aristotel`din` ( b.er.shekem. EIR-EWW j.j.) jan haqqinda 
ta`liymati bolip esaplanadi. Aristotel` G`Jan haqqindaG` degen traktattin` avtori bolip, du`n`ya ju`zlik a`debiyatta jan 
mashqalasi boyinsha birinshi bolip sistemaliq izertlewler ju`rgizdi. Ol Platon sha`kirti bolip, ideyalardin` ta`biyatin 
tu`siniwde ekewinin` pikiri eki tu`rli edi ha`m Aristotel` ideyalardin` zatlardan bo`lek ekenin biykarladi. Aristotel`din` 
pikiri boyinsha, ha`r bir na`rse materiyanin` ha`m formanin` birligi bolip esaplanadi. Pu`tkil ta`biyat- materiya menen
baylanisli bolg`an formanin` jiyindisi. Degen menen, Aristotel` formanin` materiyasiz boliwi mu`mkin ekenin 

---

shamaladi . Bul- material emes, energiyaliq aqil, joqari aqil bolip, formalar formasi . Aristotel`din` sistemasina 
qarama-qarsiliq ta`n U` o`zinin` forma haqqinda ta`liymatinda ol ob`ektivlik idealizm pozitsiyasinda qaladi, biraq 
Platonnin` idealizm menen salistirg`anda onin` idealizmi uliwma alg`anda alisiraq ha`m ortaq .