Psixologiya tariyxi kk

SEZIMLER MAShQALASI . 
 
Atomistlik materializmnin` sistemasinda sezimler etikanin` tiykari bolg`an etikaliq mashqalalarg`a 
baylanisli qaraldi. Demokrit paydali ha`m ziyanli na`rselerdin` ko`rsetkishi sipatinda ra`ha`tleniw ha`m ra`ha`tlenbewdi 
ayirip aytti . 
Epikurdin` pikiri boyinsha qanaatlang`an jag`dayda ta`shiwishleniwden awlaq boliw kerek, o`mirdin` 
maqseti ra`ha`tleniw bolip esaplanadi. Ruwxiy tinishsizlaniw a`keletug`in basli sezimler- bular. o`limnen ha`m 
qudaylardan qorqiw. 
Lukretsiyadin` pikiri boyinsha sezimler tolig`i menen aqildan g`a`rezli. Olay bolmasa, olar bizlerdi aljasiqqa 
alip keledi. Stoikler umtiliw ha`m seziniwdi affekt tu`sinigi boyinsha qosip, affekt haqqinda ta`liymatqa u`lken u`les 
qosti . 
Affektler- jannin` zatlar haqqinda naduris tu`sinigine baylanisli shekten tis aqilg`a qarsi ha`m ta`biyg`iy 
emes ha`reketi . Stoikler barlig`i bolip g`u` affekt bar dep esaplap, waqit ha`m olar tiyisli bolg`an ob`ektlerge 
baylanisli olardi klasslarg`a boldi. OlarU` ra`ha`tleniw ( quwanish, ha`zlik, shadliq)N` ra`ha`tlenbew ( qayg`i, 
qiyinshiliq) ha`m onin` tu`rleri- jani ashiw, ku`nshillik, jaris, baxitsizliq, uyat, qapashiliq, qayg`i, ruwxiy tu`skinlik N` 
tilek ( onin` tu`rleri- talap, jek ko`riwshilik, g`a`zep , muhabbat , ashiw ha`m o`kinish) N` qorqinish (qorqiw, bir 
sheshimge kele almaw, qa`wetep, ta`sirleniw, ta`shiwishleniw). 
Stoikler affekt jag`dayinin` ku`sheyiwin u`sh basqishqa bo`lgenU` a`.Sirtqi ta`sirlerge baylanisli organizmde 
fizologiyaliq o`zgerisler ju`z beredi. Affektler jannin` ha`r qanday is-ha`reketi denelik bolip, denelik o`zgerislersiz 
affekt joq. 
g`.Ne bolip o`tkenin ha`m og`an qalay qatnas jasaw kerekligi boyinsha o`z-o`zinen pikir tuwiladi . Bul- 
psixialiq , biraq o`z-o`zinen bolatug`in komponent. 
q. Aqil aralasiwi za`ru`r . Eki jag`day boliwi mu`mkin U` a) aqil ha`weske affekt boliwg`a jol qoymay, 
jamanliq ha`m jaqsiliq ko`z- qarasi boyinshaa bolip atirg`an waqiya boyinsha pikir du`zedi (jaqsiliq, jamanliq 
ha`m biypa`rwaliq – stoiklerdin` filosofiyasinin` eetikaliq bo`liminin` tiykarg`i tu`sinikleri N` b) eger aqil a`piwayi 
eski tu`sinikke iseniw menen ju`klengen ha`m ha`lsiz bolsa, ol naduris oy-pikirlerge berilse, onda affekt payda boladi. 
Solay etip, affekt aqilg`a qarsi bolsa da, ol o`z tiykarin aqildan aladi. Sonliqtan stoikler qumarliq oy-pikir dep ataydi. 
Effekttin boliw yamasa bolmawi da aqilg`a baylanisli. Sol sebepten aqil joq jerde balalarda da, haywatlarda da, aqili 
kemis balalarda da ta`biyg`iy qushtarliq bolsa da, affekt bolmaydi. Bul qushtarliqlardi affekt dep atawg`a bolmaydi, 
o`ytkeni olardi an`law ha`m bahalaw joq. Bunnan kelip shig`atug`in na`rse o`zin aqilg`a yamasa affektlerge 
basqariwg`a jol qoyiw adamnin` o`zine baylanisli. Affekt naduris oy-pikirge tiykarlanatug`in bolg`anliqtan, Xrizipp oni 
aqildin` qa`tesi dep ataydi. Al bul qa`tege jol qoymaw ha`m stoikler ta`repinen ja`riyalang`an moral`liq ma`sele 
affektlerdi jumsartiwdan emes, al olardi so`zsiz joq qiliwdan ibarat boldi.
Stoiklerdegi moral`liq ko`z qaras boyinsha affektlerge degen toliq bolimsiz qatnas jaqsi qumarliqlardin` bar 
ekeni menen u`ylesedi. Olar u`shew bolip, quwanish, saqliq ha`m erkten ibarat. Quwanish ha`zlikke qarsi bolip, aqilg`a 
muwapiq ( ha`reketke keliw) ta`sirleniwden turadi .
Affektler boliwi so`zsiz bolg`an waqitta olar menen gu`resiw G`retsepturaG` si oylap tabildi. To`mendegiler 
stoiklerdin` ayirim ken`esleri U` a`) affektke sirtqi ko`rinis aliwg`a jol qoymaw kerek U` sirtqi ko`rinis affektti 
bekkemleydi. Sonliqtan qumarliqlardin` sirtqi ko`rinisi menen gu`resiw ju`da` a`hmiyetliN` g`) affektti elesletiw menen 
ku`sheytpew kerek N` q) affektti qollap quwatlawg`a asiqpay, affekt jag`daydin` o`siwinin` song`i basqishin soziw 
kerek ( misaliU` a`0 g`a deyin sanaw) ha`m bul arqali affekt penen is-ha`rekettin` affektke aylanatug`in waqti
arasinda araliq payda etiw kerek U` n`) basqa eske tu`siriwler menen ba`nt boliw kerek. Misali U` qorqqan waqitta 
batirliq ha`m shidamliliq u`lgilerin eslew tiyis. o`) Affekttin` qanday is-ha`reketlerge iytermeleytug`inin aship taslaw
kerek h.t.b. 
Stoiklerdin` affaektler haqqinda ta`liymati ha`m olardin` affektler menen gu`res boyinsha aqil-ken`esleri 
psixologiya tariyxinda a`hmiyetli orin iyeleydi . Ja`ne de, onin` ta`rbiyaliq a`hmiyeting de ayriqsha atap o`tiw za`ru`r .