Psixologiya tariyxi kk

Altinshi taraw 
 
Ashiq krizis da`wirindegi shet el psixologiyasi ( XX a`sirdin` a`0-jillari –q0-jillari ortasi) 
 
Birinshi bo`lim 
Psixologiyadag`i krizis 
 
XX a`sirdin` oninshi jillarinin` basinda psixologiya ashiq krizis da`wirine o`tti ha`m bu`\wl da`wir otizinshi 
jillardin` ortasina deyin sozildi. Sol waqitta filosofiyada ken` taralg`an ag`imlar maxizm ha`m empiriokrititsizm 
tu`rindegi pozitivizm, Bergsonnin` intuitivizmi, nemets idealistlik filosofiyasi ha`m Gusserl`din` fenomenologiyasi
rawajlandi. Ko`p psixooglar Maxtin` filosofiyasin dawam etti. Sol waqitta qoilg`an ma`seleler, qollanilg`an usillar 
ha`m aling`an empiristlik material psixologiyanin` rawajlaniwina u`lken ha`m na`tiyjeli ta`sir jasadi . 
Ekinshi bap 
Bixeviorizm 
 
Bixeviorizm Amerikada payda boldi, ol V.Vundt penen E.Titshenerdin` strukturalizminin` ha`m Amerika 
funktsionalizminin` ta`sirinde ju`zege keldi. Bul bag`dardin` tiykarin Dj. Uotson ( a`hwh-a`9o`h) saldi. Onin` 
G`Bixevioristtin` psixologiyag`a degen ko`z qarasiG` degen maqalasi bixeviorizmnin` negizin quradi. Avtor o`z 
maqalasinda psixologiyani sub`ektivizm sebepli sing`a aldi, onin` praktikaliq biypaydalig`in da atap o`tti. 
Bixeviorizmnin` tiykarin pozitivizm menen pragmatizmnin` birikpesi quraydi. Uotson barliq reaktsiyalardin` 
klassifikatsiyasin eki tiykar boyinsha du`zedi, yag`niy olardin` payda bolg`anin yamasa tuwma ekenin , ishki ( 
jasirin) yamasa sirtqi ekenin aniqlaydi. Na`tiyjede adamnin` minez-qulqinda ishki ha`m ko`zge ko`rinetug`in
reaktsiyalar U` tennis oynaw, apini ashiw siyaqli is-ha`reketler, ishki yamasa jasirin reaktsiyalar U` pikirlew yamasa 
ishten so`ylew, sirtqi tuwma reaktsiyalarU` uslaw, tu`shkiriw, ko`z qisiw, qorqiw, g`a`zep, muhabbat, yag`niy 
sezimler ha`m emotsiyalar, ishk bezler sekretsiyasi, qan aylanisindag`i o`zgerisler siyaqli fiziologiyada u`yreniletug`in 
reaktsiyalar bayqaladi. Son`in ala Uotson instinktivlik ha`m emotsinal` reaktsiyalar arasina ayirmashiliq qoydi ( misali 
U` bizlerde sezim bolsa. qizaramiz yamasa instinkt sebepli bir na`rseni uslaymiz). 
Bixeviorizmnin` basli mashqalasi ta`jiriybe ha`m u`yretiwden ibarat boldi. So`ylew ha`m pikirlew 
ta`jiriybenin` bir tu`ri, ol ta`jiriybe ha`r bir adam o`zi erisken yamasa u`yrengen is-ha`reket. Ta`jiriybenin` tiykarin 
tuwma bolg`an a`piwayi is-ha`reketler uraydi. Ta`jiriybege iye boliwg`a este saqlaw qa`bileti ja`rdem beredi. Uotson 
barliq tuwma reaktsiyalardi sha`rtsiz refleksler al payda bolg`an reaktsiyalardi sha`rtli refleksler dep ataydi . 
Bixeviorizmde ta`jiriybe ha`m u`yretiliw protsesslerinin` payda boliwi mexinistikaliq tu`rde tu`sindirildi.
Ta`jiriybe sinap ko`riw ha`m qa`telesiw arqali payda boladi ha`m basqarip bolmaytug`in protsess bolip esaplanadi . 
Jigirmanshi jillardin` ortasinda bixeviorizm Amerikada ken` tu`rde rawajlandi. E.Tolmen ( a`hhu`-a`9o`9) 
neobixeviorizmnin` tiykarin saldi. Ol o`zinin` G`Haywanatlar ha`m adamlardin` maqsetli minez-qulqiG` ( a`9qg`) 
degen kitabinda haywanatlardin` minez-qulqi u`stinen ju`rgizgen eksperimental baqlawlar Uotsonnin` reaktsiya 
sxemasi boyinsha minez—quliqti molekulyar tu`rde tu`siniwine kelispeydi. Tolmennin` pikiri boyinsha, minez-quliq - 
bul molyar- fenomen, yag`niy o`z qa`siyetleri menen bahalanatug`in bir tutas akt bolip tabiladi. Olar U` maqsetke 
qaray bag`darlaniw, tu`simpazliq, sa`nlilik, selektivlik. Maqsetke ele de qisqaraq jollar menen jetkezetuqin usillardi 
tan`lawg`a tayar ekenin bildiriw bolip esaplanadi. Tolmen bixeviorizmnin` geshtal`tpsixologiya menen sa`ykeslikke 

---

iye ekenin moyinladi. Ol minez-quliqtin` determinatsiyasinin` quramalig`ina isengen halda onin` u`sh u`rin ayirip 
aytti. OlarU` a`) g`a`rezsiz o`zgermeli stimullar ha`m organizmnin` negizgi fiziologiyaliq jag`dayiN` g`) qa`biletler , 
yag`niy organizmnin` qa`siyetlerinin` tu`rleriN` q) aralasatug`in ishki o`zgermeli niyetler( maqsetler) ha`m 
u`yreniletug`in protsessler. Tolmen usi u`shinshi tu`rdi o`z eksperimental izertlewlerinde u`yrendi . 
Neobixeviorizmnin` rawajlaniwina K.Xoll (a`hhn`-a`9o`g`) u`lken u`les qosti . Onin` minez- quliq boyinsha 
gipotetiko-deduktiv teoriyasi Pavlov, Torndayk ha`m Uotsonnin` ideyalarinin` ta`sirinde qa`liplesip bardi . Ol 
haywanlardin` u`yreniwi boyinsha eksperimental izertlewler ju`rgizdi. Xoll minez-quliqtin` negizgi determinanti talap 
boladi, dep esapladi. Talap organizmnin` aktivligin payda etedi, talaptin` ku`shine reaktsiya ku`shi ( reaktsiyanin` 
potentsiali) baylanisli boladi . 
Xalldin` tikkeley ta`siri astinda N.E.Miller ha`m O.G. Maurer u`yreniw ma`seleleri menen shug`illana 
basladi . K.Spens ha`m onin` sha`kirtleri A. Amsel` ha`m F.Logan Xalldin` teoretikaliq ideyalarin rawajlandiriwdi 
dawam ettirdi. 
Sub`ektivlik bixeviorizm teoriyasi boyinsha D.Miller, Yu. Galanter ha`m K. Pribram jumis alip bardi. 
Esaplaw mashinalari ha`m olardag`i programmalardin` rawajlaniwina baylanisli mexanizm ha`m protsesslerdi 
u`yrendi. Olar obraz ha`m joba degen terminlerdi qollanip, obraz- bul minez-quliqtin`, informativlik, al joba 
algoritmlik aspektleri bolip tabiladi, dep esapladi . Avtorlar bul birikpelerdi esaplaw mashinasindag`i programmag`a 
megzes dep bilip, adam esaplaw mashinasi siyaqli dep sanadi . Uliwma alg`anda, sub`ektivlik bixeviorizm minez-
quliqti mexanistlik bixevioristlik metodologiya shegarasinda talqilap, adamnin` minez-qulqin aniq tu`sindirmeydi. 
Bixeviorizmnin` rawajlaniwinda operant bixeviorizm teoriyasi degen o`z aldina teoriyani B.Skinner ( a`90n` 
jili tuwilg`an) usindi. Ol Uotson siyaqli adamnin` minez-qulqin , onin` ha`reket etetug`in ta`repinen u`yrenedi. 
Skinner eksperimental izertlewlerge ha`m haywanatlardin` minez-qulqinin` tefetikaliq analizine tiykarlana otirip. 
Minez-quliqtin` u`sh tu`rin, sha`rtsiz reflektorliq, sha`rtli reflektorliq ha`m operantliq tu`rlerin atap o`tken edi. 
Skinner u`shinshi tu`r menen arnawli shug`illandi. Ol stimul sebepli payda bolmaytug`in, al organizmnin` o`zinen
shig`atug`in reaktsiyalardi operantliq dep atadi. Bunday reaktsiyalar haywanatlardin` minez-qulqinda ko`birek
boladi ( reaktsiyanin` R a`u` tu`ri) . Skinner operantliq reaktsiyalarg`a aktiv minez-quliq sipatinda qaraydi. Ol Uotson 
bixeviorizmi boyinsha adamnin` ishki du`n`yasin , yag`niy onin` sanasezimin minez-qulqinan alip taslap, psixikani 
bixeviorizatsiyalaydi. Psixikaliq protsessler reaktsiya ha`m ja`rdem terminleri menen, al adam sirtqi jag`dalardin` 
ta`sirine ushiraytug`in reaktiv zat dep tu`sindiriledi . Skinner o`zinin` a`9wa`-jili jazg`an G`Azatliq ha`m qa`dirdin` 
arg`i ta`repiG` degen ko`p shawqim payda etken kitabinda azatliq, juwapkershilik ha`m qa`dir degen tu`siniklerdi 
o`zgertip, adamnin` haqiyqiy o`mirin tu`siniwdiriwde olardi pu`tkilley alip taslaydi.