Psixologiya yo’nalishi

Milliy ma’naviyat nazariyasini yaratish uchun qaysi manbalarga tayanish, uning asoslarini qaerlardan qidirish kerakligi Prezident asarlarida avvalboshidanoq aniq ko’rsatib va qayta-qayta ta’kidlab kelinmoqda. Bu manbalardan èng birinchi va asosiysi buyuk ajdodlarimiz merosidir. Buyuk ajdodlarimiz bizga qoldirgan ulkan meros – milliy ma’naviyatimiz nazariyasini shakllantirish uchun butun kerakli unsur va tarkiblarni yaratib qo’yipti, faqat uni xolis nazar bilan astoydil qidirsak, kifoya. Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab muntazam davom etib kelayotgan qutlug’ an’ana – ulug’ bobolarimiz, dunyoga dong taratgan, jahon jamoatchiligi allaqachon o’z muqaddas mulki deb tan olgan ma’naviy meros sohiblarining yubileylarini mamlakat va jahon miqyosida nishonlash haqidagi farmonlar va ularning ijrosi ayni shu masala – milliy ma’naviyatimiz sarchashmalariga butun xalqimiz va, birinchi navbatda, yosh avlod e’tiborini jalb etish maqsadini ko’zda tutadi.
Islom Karimov xalq ma’naviyatini yuksaltirish deganda nimani ko’zda tutganligini hali mustaqillikka erishmasimizdan - 1990 yili O’zbekiston Prezidenti sifatidagi birinchi nutqidayoq ochiq-oydin bayon etgan bo’lib, ushbu ma’ruzada inson ruhiyatining nozik va murakkab tomonlari bilan, “xazinalarga to’la milliytarixiy an’analar bilan, umuminsoniy ma’naviy boyliklar bilan hisoblashmaslik” yaqin o’tmishimizda jamiyatimizga qanchalar zarar keltirganligi qayd etilib, bu sohada yangicha vazifalar olg’a surilgan edi:
“Birinchi navbatda milliy madaniyatimiz, xalq ma’naviy boyligining ildizlariga e’tibor berish lozim. Bu xazina asrlar davomida misqollab to’plangan. Tarixning ne-ne sinovlaridan o’tgan. Insonlarga og’ir damda madad bo’lgan. Bizning vazifamiz - shu xazinani ko’z qorachig’imizdek asrash va yanada boyitish, so’zda emas, amalda har bir kishining vijdon erkinligini, e’tiqodining erkinligini ta’minlashimiz kerak”². Milliy ma’naviyat – har bir millatga qaysidir bir tarzda aloqador hisoblanuvchi o’tmish, bugun va kelajakdagi barcha shaxslar ma’naviyati majmuini muayyan bir tizim sifatida anglanishi. Milliy ma’naviyatimiz ham tarixiy hodisa, ham zamonaviy voqelik bo’lib, millatning o’tmishi, buguni, hamda kelajagini o’zida mujassam etadi. U millatimizning ma’naviy takomil jarayoni bilan bog’liq va nafaqat ajdodlarimiz yaratgan ma’naviy merosda, balki bugungi kun va kelajak avlodlarning hayotga munosabatida, orzu-istaklarida o’z aksini topgandir. Uning teranligi va ko’lami ajdodlarimizning ming yillar davomida to’plagan yaxlit tarixiy-ma’naviy tajribasi bilan belgilanadi, shu bilan birga xalq donishmandligining turli suratlarda zuhur.
Shunday qilib, ma’naviyat — insonning ruhiyatini. uning o’z-o’zini anglashi, didi, farosati. adolat bilan razilligi yaxshilik bilan yomonlikni, go’zallik bilan xunuklikni, vazminlnk bilan joxillkni ajrata bilish qobiliyatini aql-zakovatini yuksak maqsad va g’oyalarni qo’ya bilish ularni amalga oshirish uchun harakat qilish va intilish salohiyatidir. - deb ta’rif berish o’rinli deb hisoblaymiz. Albatta, bu ta’rif eng oxirgi, qiyomiga yetgan mukammal deb, aytishimiz mumkin emas.
I.A Karimov aytganidek, ma’naviyat — taqdirning ehsoni emas. Ma’naviyat inson kalbida kamol topishi uchun u qalban va vijdonan, aql va qo’l bilan mehnat qilishi kerak.
Ma’naviyat inson tug’ilishida ona suti, uning allasi, mehri, ajdodlar qadriyatlari ta’siri ostida shakllanadi. Uning shakllanishida oiladagi muhit, jamiyatdagi hamjihatlik, davlat olib boradigan siyosatdagi adolatparvarlik va insonparvarlikning qay darajada amal qilinishi asosiy o’rinni egallaydi.
Barcha fanlarda bo’lganidek, ma’naviyatning ham mustaqil predmeti mavjuddir. Uning predmeti inson va jamiyat ma’naviy hayoti maqsadi esa komil inson iymon-e’tiqodi butun irodasi baquvvat erkin fuqaro ma’naviyatini shakllantirish va jamiyat ma’naviy salohiyatini rivojlantirishdir. Ana shu keng qamrovli vazifalardan ko’rinib turibdiki, inson kamoloti va jamiyatning yuksak darajaga kutarilishi ma’naviyatni rivojlantirishga bog’liq bo’ladi.
Ma’naviyatning moddiy kuchga aylanishi har bir insonnning hatti-harakatlarida, o’z oilasi, millati va vataniga bulgan munosabatlarida namoyon bo’ladi. Yuqorida aytganimizdek, uning shakllanishida ota-ona, inson yashayotgan atrof-muhit, milliy, diniy qadriyatlar, jamiyatdagi insonparvarlik va adolatparvarlik siyosati muhim ahamiyatga ega.
Odam ota-onadan tug’iladi, ammo uning axloq, odob borasidagi fazilatlari, ya’ni ma’naviy dunyosi jamiyatda, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy munosabatlar ta’sirida shakllanadi. Insonning ma’naviy olami asosan ijtimoiy taraqqiyotning mahsuli bo’lsa xam, u o’z navbatida, jamiyat iqtisodiyotiga nihoyatda katta ta’sir ko’rsatadi, uni belgilab beradigan omillardan biri sanaladi. Odamlarda axloq, odob, imon, vijdon, halollik, mehnatsevarlik, baynalmilalchilik, insonparvarlik, e’tiqodi, vatanparvarlik, milliy va insoniy g’urur tuyg’usi, burch va ma’suliyatni his qilishi qanchalik kuchli, yuqori bo’lsa, jamiyat taraqqiyotining zaminlari xam kengayishiga, tinchlik, osoyishtalik, hamjihatlik barqaror bo’lishiga olib keladi.
Xuddi shuning uchun ham Islom Karimov Oliy Majlisning Birinchi chaqiriq
Birinchi sessiyasida so’zlagan nutqida: «Taraqqiyot taqdirini ma’naviy jihatdan yetuk odamlar hal qiladi. Texnikaviy bilim, murakkab texnologiyani egallash qobiliyati ma’naviy barkamollik bilan, mustaqil tafakkur bilan birga borishi kerak Aqliy zakovat va ruhiy-ma’naviy saloxiyat — ma’rifatli insonning ikki qanotidir», - deb ko’rsatgan edi.
Jamiyat taraqqiyotining har bir yangi bosqichi kishilarning ma’naviy kamolatiga ham yangi davrning yuzaga kelishidir. Ma’naviyatsiz adolatli, yuksalish imkoniyatiga ega bulgan jamiyat bulmaganidek, jamiyatsiz ma’naviyat xam rivojlanishi mumkin emas.
Jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy sohalarida mavjud bo’lgan muammolarini ma’naviyatni rivojlantirish, unga tayanish orqali xal etish mumkin.
Ma’naviyat millatni taraqqiyotga yetaklovchi, davlatning qudratini oshiruvchi muhim omil sanaladi. Chunki qayerda, qaysi mamlakatda ma’naviyat yuksak darajada bo’lsa, o’sha joyda, usha mamlakatda johillik, hasadgo’ylik, beparvolik, xudbinlik, qalloblik, manmanlik, tekinxo’rlik, g’iybat qilishlik, ko’rolmaslik, yovlik, qo’poruvchilik, o’z Vatani va xalqiga nisbatan sotqinlik, tuhmat qilgan kabi salbiy illatlar, ma’naviyatsizlik ko’rinishlariga o’rin qolmaydi.
Ma’naviyat xar doim ma’rifat bilan uyg’un holatda rivojlanib boradi. Ma’rifat — bilish, bilim, tanish va ma’lumot, - degan ma’noni anglatadi.
Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga, bir tarixiy davrdan ikkinchi bir yangi tarixiy davrga utishi ma’rifatparvarlikdan boshlanadi. Zamonaning, millatning eng yetuk, ongli, oq-qorani tanigan, fidoyi, elim, yurtim deb yashovchi, o’zakni ko’zlovchi ma’naviyatli kishilari ma’rifatparvarlik bilan shug’ullanganlar. Chunki, ma’rifat — ma’naviy qaramlik, qo’rquv va hadikni bartaraf etadi, insonga beqiyos ilohiy qudrat, mislsiz salohiyat bahsh etadi. Mamlakat, millatning ozodligi — uning ma’rifiy uyg’oqligidadir. Odamzod naslining ulug’ligi esa bilimdan.
Bilingki, bilim va ma’naviyat uylab kurilsa, misoli bir jilov. U insonlarni barcha yomon, yaramas ishlardan, ya’niki ma’naviyatsizliklardan tiyib turadi. Shu tufayli ota-bobolarimiz, avlod-ajdodlarimiz doimo ma’rifat va ma’naviyatga intilib yashaganlar. Ular ma’naviyat va ma’rifat chiroqlarini mash’ala singari yoqqanlar. Yuksak ma’naviyat va ma’rifat tufayli Turon zamin yer yuzida shuhrat qozongan.
Prezidentimiz Islom Karimovning mamlakatimizda ma’naviyat va ma’rifatga katta e’tibor berayotganliklarining asosiy sababi ham ana shu ma’naviy zaminlarni qayta tiklash orqali taraqqiyotga erishish mumkinligini ko’rsatishidir. Oliy Majlisning XX sessiyasida qilgan ma’ruzalarida ta’kidlaganlardek, 2005 yilga qadar respublikamizda 1611 ta kasb-xunar kolleji va 181 akademik litseydan iborat bo’lgan o’rta maxsus va kasb-hunar o’quv yurtlarining zamonaviy tarmoqlarini bunyod etish rejalashtirilgan.
Ma’rifat va ma’naviyatlilik, uning inson, jamiyat xayotidagi ahamiyati ustida fikr yuritganda, ma’rifat va ma’naviyat, ma’naviyatlilikning nisbatiga xam e’tibor berilishi lozim bo’lgan masala hisoblanadi.
Ma’naviyatli odamlarning hammasi ham doimo ma’rifatli, shu bilan birga ma’rifatli, ilmli kishilarning ham hammasi yuksak ma’naviyatli bo’lavermaganlar. Shunday kishilarga qarata haqli ravishda olim bo’libdiku, ammo odam bulmapdi iborasi ishlatiladi. Boshqacha aytganda insonlar borki, olim emas. Olim bo’lmasa bo’lmas, ammo ma’naviyati yuksak Olimlar borki, inson zotiga loyiq emas. Bunisi og’ir. Ulardan elga, yurtga foyda yo’q. Shuning uchun xalqimiz: «Olim bo’lma — odam bo’l», iborasini ishlatib kelgan. Ikkalasining uyg’unligi barkamollikni ta’minlaydi. Ma’naviyat va ma’rifat bir-birini inkor etadi degani emas. Ma’naviyat va ma’rifat bir-biriga chambarchas bog’liqdir. Ular bir-birini quvvatlab, o’zaro ta’sirlanib rivojlanib boradi.
Zaminimizda kamol topgan, el-yurtga tanilgan buyuk zotlar, komil insonlar o’zlarida ma’naviyat va ma’rifatni yuksak dara-jada mujassam etgan allomalar bo’lganlar. Shundan kelib chiqib, aytish mumkinki, hozirgi davrda milliy kamolot yo’li, komil insonni, sog’lom avlodni voyaga etkazish yo’li mana shu yo’l, bundan boshqa yo’l yo’q.
Ma’naviyat va ma’rifat xalqimizning, millatimizning kelajagi uchun suvday va havoday zarur.
Ma’naviy va ma’rifiy tarbiyani birga olib borish kerak. Ularni boshqa-boshqa olib borib bo’lmaydi. Ularning chinakam uyg’unligini ta’minlash orqaligina komil insonni tarbiyalab yetkazish va mamlakatning yuksak taraqqiyotini ta’minlash mumkin bo’ladi.
Ma’naviyatning asosiy kategoriyalari, uning rivojlanish qonuniyatlari «Ma’naviyat asoslari» fan sifatida shakllanayotgan bir sharoitda uning kategoriyalarini (tushunchalarini) aniqlash, bir tizimga keltirish olimlarimiz oldida turgan asosiy vazifalar hisoblanadi. Chunki, uning asosiy kategoriyalari va rivojlanish qonuniyatlari aniqlanmagan hamda ma’lum bir tartibga solinmas ekan u maqomiga ega bo’la olmaydi. Albatta, ma’naviyat barcha ijtimoiy-gumanitar fanlar tizimida eng «yosh» bo’lganligi sababli uning tushunchalarini bir tizimga keltirish murakkab hisoblanadi. Chunki, uning ayrim tushunchalari falsafa, estetika, etika, dinshunoslik va boshqa fanlar bilan xam uyg’unlashib ketgan, bu tabiiy xol. Zero, ma’naviyatni ularning uyg’unligisiz tasavvur ham qilib bo’lmaydi.
Ana shu murakkablikka qaramasdan «Ma’naviyat»ning kategoriyalarini aniqlashga, uni yuqoridagi fanlardan «mustaqilligini» ta’minlashga ehtiyoj nihoyatda katta. Shu ehtiyojni hisobga olib «ma’naviyat»ning tushunchalari haqida dastlabki g’oyalarni ilgari surish mumkin buladi.
Aslida ma’naviyat xam xuddi boshqa fanlar kabi o’zining mustaqil kategoriyalariga egadir. Ularni shartli ravishda inson millat va jamiyat hayoti bilan bog’liq bo’lgan kuyidagi tushunchalarni kiritish mumkin: shaxsning o’z-o’zini anglashi, bilimdonlik, kalbi tozalik, saxiylik, samimiylik, hayrihoxlik, iymonlilik, xalollik, e’tikodlilik, diyonatlilik, poklik, mexr-shafqatlilik, vijdonlilik, rostgo’ylik, adolatparvarlik, ota-onaga hurmat, oilaga sadoqat, vafodorlik, to’g’rilik va boshqalar. Shaxsning millat vakili sifatidagi maqomida: milliy o’z-o’zini anglash, milliy g’urur, millatparvarlik, vatanparvarlik, millat taqdiriga nisbatan mas’uliyatni, milliy manfaat ustuvorligini his etish, milliy til, milliy tarix, adabiyot, san’at, urf-odatlar, an’analar, qadryatlar, davlat tizimiga hurmat, qonunlarga hurmat va itoatkorlik, vazminlik, o’z kasbining mohir ustasi bo’lish, mamlakat ichki va tashqi faoliyatidan xabardor bo’lish va uni qo’llab-quvvatlash, mamlakat ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotida faollik va boshqalar bo’lsa, Shaxsning jamiyat vakili sifatidagi maqomida: mamlakatning jahondagi nufuzini oshirishda mas’ullik, jahon sivilizatsiyasi yutuqlarini egallash, jahon xalqlari oldida turgan umumbashariy muammolarga befarq bo’lmaslik, milliy va umuminsoniy manfaatlar uyg’unligini anglash, insonning tabiatning bir bo’lagi ekanligi, uni asrashda mas’ullik va boshqa bir qator tushunchalarni kiritish mumkin.
Ko’rinib turibdiki, yuqoridagi keltirilgan ma’naviyatning barcha tushunchalar shaxsning ichki ruhiyati bilan bog’liq bo’lib, ular shaxsning ma’naviy darajasi millat va jamiyat vakil sifatidagi maqomlarini qamrab olgan.
Real hayotda, ma’naviyat har bir insonning millat, jamiyat, davlat hayoti, insonlararo bo’ladigan va ijtimoiy hayotga nisbatan bo’ladigan munosabatlarida namoyon buladi.
Yuqoridagilardan tashqari, ma’naviyatning boshqa bir qator tushunchalari ham bor. Bu yerda gap ularning hammasi ustida to’xtash haqida emas, balki ma’naviyatning ko’p qirrali, keng qamrovli ekanligi, u inson ongi, ruhiyati, ichki dunyosining salohiyati, xatti-xarakatlari kabi bir qator masalalarii o’z ichiga olishini tushunib etish haqida bormoqda. Ma’naviyatni chuqur tahlil qilishda ana shu ko’rsatilgan tushunchalarni uygun holda tahlil qilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Ma’naviyat rivojlanishi xam ma’lum qonuniyatlarga tayanadi. Garchand bunday qonuniyatlar bir necha yo’nalish va jarayonlarni o’z ichiga olsa ham, ularni ikki yirik guruhlarga ajratish mumkin.
Birinchi guruhga shaxs, millat yoki jamiyatning ichki salohiyati bilan bog’liq bulgan qonuniyatlar kiradi. Ya’ni shaxs millat yoki jamiyatning ichki salohiyati mustahkam, zaminlari chuqur bo’lishi ma’naviyat rivojlanishining asosini tashkil kiladi. Agar ichki salohiyat nochor bo’lsa, shaxs barkamollik darajasiga, millatning o’z bir butunligini saqlashga va ayni paytda jamiyatning yuksak taraqqiyot pog’onasiga erishigiga salbiy ta’sir qiladi. Yana ham aniqroq qilib aytiladigan bo’lsa, ichki salohiyat asosiy tayanch va ob’ektiv zaruriyatdir. Ichki salohiyatning darajalari esa ob’ektiv va sub’ektiv omillar bilan borliq bo’ladi. Uning rivojlanishi ularning uyg’un holatda bo’lishini hakozo etadi.
Ichki salohiyatning mustahkam bo’lishi, tarixiy taraqqiyot bosqichi yoki shaxs shakllanish jarayoni qanday murakkab bo’lmasin, baribir zaruriy sharoitlar yuzaga kelgan paytda shaxs ma’naviy kamolotini va millatning yuksalishini ta’minlashga xizmat qilaveradi.
Ikkinchi guruh qonuniyatlariga shaxslar va millatlarning o’zaro munosabatlari jarayonida sodir bo’ladigan «o’zaro ta’sir» va «o’zaro boyitish>> orqali bo’ladigan jarayonlar kiradi. Ya’ni shaxs ma’naviy kamoloti onadan tug’ilishi bilan yuzaga kelmaydi. Xuddi shuningdek, millat xam tarixiy taraqqiyotning ma’lum bosqichlarida boshqa xalqlar, millatlar bilan xamkorlik natijasida yuzaga keladi. Hech qachon shaxs, inson o’zgalarsiz yashay olmaganidek, millat ham boshqa millatlar, xalqlar bilan aloqa qilmasdan tarakkiyot qila olmaydi, boz ustiga bugungi kunda dunyoda «sof» millat borligiga xech kim guvoh yoki kafolat bera olmaydi. Jamiyat ham xuddi ana shu qonuniyat asosida rivojlanadi.
Ma’naviyat ana shu o’zaro munosabatlar va «ta’sirlar» asosida rivojlanib boradi. Bu jarayonda bir tomon ikkinchisiga nimanidir «beradi» va nimanidir «qabul» qiladi. Shunday qilib, ma’naviyat rivojlanishidagi «ta’sir» va «aks ta’sir» qonuniyati mavjud bo’lib, u ma’naviyatning rivojlanib borishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Bu qonuniyatlarning amal qilish jarayoni ob’ektiv va sub’ektiv shart-sharoitlar bilan bog’liq bo’ladi. Shaxs kamoloti va ma’naviyatning erkin rivojlanishi, kamol topishi uchun sharoit mavjud bo’lsa qonuniyatlarning amal qilishi umumma’naviy taraqqiyotga xizmat qilish ga o’zining ijobiy ta’sirini o’tqazadi.
Aksincha, shaxsni itoatkor bo’lishga qaratilgan va ma’naviyatni zo’ravonlik siyosatini qo’llab-quvvatlash vositasiga aylantirish harakati ustuvor bo’lgan sharoitda «ta’sir» va «aks ta’sir» umumma’naviy tushkunlikka olib kelishi mumkin. Bu jarayonda davlatning shaxs va ma’naviyatga bulgan munosabati xal kiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Mustaqillik yillarida davlatimiz tomonidan shaxs kamoloti va ma’naviyatni rivojlantirishga qaratilgan siyosati bugungi kunda o’zining dastlabki natijalarini ko’rsatmoqda. Mamlakatimizda barkamol inson shakllanmoqda va umumma’naviy sa-loxiyatimiz yuksalmoqda.
Ma’naviyatni rivojlantirish — davlat siyosatida ustuvor soha
Yuqorida ma’naviyatning jamiyat, shaxs va millat xayotidagi muhim o’rni haqida fikr yuritildi. Ammo, uni real xayotga qanchalik tadbiq qilish yo qilmaslik davlat olib borayotgan siyosat bilan bog’liq to’g’ri, shaxs va millat shakllanishi yoki jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida ma’naviyatning roli va ahamiyatiga e’tibor berib kelingan.
Bugunga kelib ma’naviyatning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyatiga nisbatan munosabat tobora kuchayib bormoqda. Sobiq ittifoqdosh, bugungi mustaqil davlatlarning ko’pchiligida birida oldinroq, ikkinchisida keyinrok ma’naviyat omilining roli va ahamiyatini oshirishga imkoniyat darajasida e’tibor berilmoqda Bu borada O’zbekistonni tarixan qiska vaqt ichida Prezident Islom Karimovning bevosita tashabbusi asosida ma’lum tajribalarni to’plashga erishganligini ta’kidlash lozim bo’ladi. Ma’naviyatni ko’tarish davlat siyosatida ustuvor sohaga ko’tarildi va u o’zining ijobiy natijalarini ko’rsata boshladi.
Prezidentimiz Islom Karimovning ikkinchi chaqiriq, Oliy Majlisning birinchi sessiyasida kelingan ma’ruzasida ham ma’naviyat masalasi XXI asr bo’sag’asida ikkinchi ustuvor yo’nalish deb qaraldi. Xozirda erkin fuqaro ma’naviyatini, ozod shaxsni shakllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb vazifa ekanligi qayd etildi. Boshqacha aytganda, biz o’z haq- huquqlarimizni taniydigan, o’z kuch va imkoniyatlariga tayanadigan, atrofida sodir bo’layotgan voqea hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq, manfaatlari bilan uyg xolda ko’radigan erkin, har jihatdan barkamol, sog’lom avlodni tarbiyalashimiz kerak ekanligi uqdiriladi.
Aslini olganda, xozirgi kunda ma’naviyatning ustuvor sohaga ko’tarilishining bir qator sabablari bor. Ular quyidagilardan iborat:
Birinchidan. jamiyatda amalga oshiriladigan barcha vazifalarning taqdiri, unda yashaydigan odamlarning tafakkuri, ongi qay darajada o’sishi bilan bog’likdir. Ularning ongi va tafakkurini amalga oshirmoqchi bo’lgan vazifalar mohiyati va manfaati yo’nalishidan kelib chiqqan holda o’zgartirmasdan turib ko’zlangan maqsadga erishib bo’lmaydi.
Ana shu ma’noda xam ma’naviyat jamiyat xayotini o’zgartirishning muxim mexanizmi hisoblanadi va har kanday davlat o’z maqsadlari va manfaatlaridan kelib chiqqan holda uni rivojlantirishga ustuvorlik bilan qaraydi.
Ikkinchidan. mustaqillikning dastlabki yillarida sobiq Sovet mafkurasidan voz kechish bayrog’i ostida umuman har qanday mafkuraga qarshi kurash boshlandi. Bu o’z navbatida odamlarning ma’naviyatiga, shakllangan qadriyatlariga ham o’zining salbiy ta’sirini o’tqaza boshladi. ayniqsa, matbuotlarda ba’zi olimlar, birinchi navbatda iqtisodiy tafakkurni shakllantirish zarur, ma’naviyat esa ana shu iqtisodiy tafakkur zaminida yuzaga keladi degan fikrlarni ilgari sura boshladilar. Oqibatda odamlar ruxiyatida yana bir tomonlama ketish turmush tarzida yetakchi o’rinni egallay boshladi. Bu o’z navbatida, milliy manfaatlar yoki vatanparvarlik haqida qanchalik gapirmaylik, u o’zining biz kutayotgan natijalarini bermasdan, balki odamlarda shaxsiy manfaatlarga ustuvorlik berishga xizmat qila boshladi. Bunday salbiy jarayonning yuzaga kelishi yangi jamiyat qurish uchun hatarli.
Uchinchidan. mustaqillikning dastlabki yillarida yuzaga kelgan iqtisodiy muammolar oldida odamlarning aksariyat qismi dovdirab qoldi, ko’pchilik hollarda yoshlarning ta’lim olish, kasb o’rganish, san’at va badiiy asarlarga qiziqishdan ko’ra bozorga chiqish, pul topishga intilish xavfini yuzaga keltirdi. To’g’ri, pul topish o’z xayotining iqtisodiy imkoniyatini mustaxkamlash xar bir inson uchun hayotiy ehtiyoj va zarurat hisoblanadi. Ammo, bu èhtiyoj shaxs va millat kamoloti manfaatlariga zid bo’lmasligi, ularning ma’naviy qashshoqlashib ketishiga xizmat qilmasligi lozim. Ana shu yuzaga kelayotgan xavfli jarayonning oldini olish zarur.
To’rtinchidan: sobiq ittifoq sharoitida fan, texnika, maorif, oliy ta’lim, bir qator sanoat korxonalarini vujudga keltirish va rivojlantirishda ko’pgina yutuqlar qo’lga kiritilgan edi. Ammo, ular markaz va qolaversa “katta og’a” manfaatlariga xizmat qilgan. Ana shu potentsial sobiq Ittifoqdosh Respublikalarga turli bahonalar bilan rus millati vakillarini yuborish, ularni mahalliy xalqni boshqarish, ularga rus turmush tarzi, tili, urf-odatlarini, xarakterini singdirish hisobiga mamlakatda rus millati ma’naviyati ustuvorligiga tayanuvchi yagona til, ma’naviyat va turmush tarzini shakllantirishga xizmat qilib kelgan edi. Bunday ayyorona va zo’ravonlik siyosati oqibatida millatlarning o’zligini anglashga bo’lgan intilishiga katta zarba berildi. Bu sobiq ittifoqda umummilliy inqirozni yuzaga keltirdi.
Bu inqiroz millatning «yo’q» bo’lib ketishi xavfini vujudga keltirdi. Bunday salbiy jarayonning oldi olinmasdan, millatning rivojlanishiga erishib bulmaydi. Uni bartaraf etish faqat milliy ma’naviyatni tiklash va rivojlantirish orqali amalga oshirilishi mumkin.
Beshinchidan. ma’naviyatning davlat siyosatida ustuvor bo’lishiga yana bir sabab, millat son jihatidan kattami yoki kichikmi bundan qat’iy nazar, uning real sub’ekt, ma’lum moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratuvchisi, iste’molchisi, boshqalarda uchramaydigan, o’ziga xos hususiyatlari mavjudligini va o’zining mustaqil o’rniga ega bo’lishi kabi omillarni, ya’ni chinakam millat sifatidagi maqomini tiklash xayotiy ehtiyoj darajasiga ko’tarilgan edi. Uni xal etish millat va davlatning kelajagi uchun amaliy ahamiyatga egadir.
Oltinchidan. o’zbeklar jahon sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo’shgan xalqdir. Uning ma’naviyat, fan, madaniyat sohasidagi erishgan yutuqlari jahon xalqlariga asrlar osha xizmat qilib kelmoqda. Ammo, sho’rolar tuzumi davrida ajdodlari tomonidan yaratilgan ana shu yutuqlarni o’zbek xalqining ongi va qalbidan «chiqarish» borasida xam katta ishlar amalga oshirilgan edi. Mustaqillik sharoitida esa uni qayta tiklash, jahon sivilizatsiyasidagi munosib va adolatli o’rnini tiklash zarur edi. Bunga esa faqat ma’naviyatni rivojlantirish orqali erishish mumkin.
Yettinchidan. ma’naviyat millatni va butun mamlakat axolisini ma’lum maqsadlar sari davlat atrofiga uyushtiruvchi, ularni faollashtiruvchi, yorqin kelajakka ishontiruvchi, inson zotini ulug’lovchi, uning qadrini anglatuvchi ulkan «mexanizm» hamdir. Xuddi ana shu muhim «mexanizm»dan mustaqillikni mustahkamlash, islohotlarni amalga oshirish, millatimizning qaddini ko’tarishda foydalanishga bo’lgan extiyoj davlatimiz, eng avvalo Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan o’z vaqtida anglab olindi.
Ma’naviyatni rivojlantirish mamlakatimiz va millatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida ayniqsa asosiy vazifa darajasiga ko’tarilmoqda. Bu faqat mamlakatimizning ichki xayoti bilangina bog’lik bo’libgina qolmasdan, balki uning barqaror rivojlanishiga tahdid solishga urinayotgan tashqi turli omillarning mavjudligi bilan ham bog’liqdir. Ularning ayniqsa xayot tajribasiga ega bo’lmagan yoshlarimizning ongini zaxarlash borasida olib borayotgan harakatlariga qarshi tura oladigan, erkin fikrlaydigan, fidoiy vatanparvarlarni tarbiyalash ma’naviyatni yuksak darajada rivojlantirishni taqozo qilmoqda.
Agar ana shu vazifadan kelib chiqadigan bo’lsak, bugun ma’naviyatni rivojlantirishni quyidagi yo’nalishlarda:
Birinchidan, sobiq sovet totalitar tuzumining zo’ravonlik va tobelik tafakkuri qoldiqlaridan qutulish. Buning uchun har bir insonning ichki ruhiy salohiyatini yuzaga chiqarish, fikr erkinligini ta’minlash, xar shaxsning o’z taqdiri va erkinligini ta’minlash, har shaxsning o’z taqdiri va kelajagini o’zi yaratish imkoniyatini hamda ruxiyatini shakllantirish;
Ikkinchidan, har bir shaxsda mustaqillik tafakkurini rivojlantirish, o’zbek millatiga mansubligidan faxrlanish, avlod ajdodlari tomonidan yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklarni egallash va ularni mamlakat va millat taraqqiyotiga keng jalb qilishda fidoiylik ko’rsatish zarurligini anglash ruhiyatini mustaxkamlash;
Uchinchidan, har shaxsda milliy o’zligini anglash jarayonini rivojlantirish, Vatan va millat manfaatlari yo’lida fidoiylik ko’rsatish, mamlakat va milliy taraqqiyotga, siyosiy, ijtimoiy hamda millatlararo barqarorlikka, diniy bag’rikenglikka putur yetkazuvchi har qanday harakatlarga qarshi ma’naviy-siyosiy va fuqarolik salohiyatiga ega bo’lishiga erishgan
To’rtinchi, har shaxsning bilim olishga intilishiga mamlakatimiz va jahonda fan, texnika, texnologiya sohasida erishilgan yutuqlardan bahramand bo’lishiga sharoit yaratish, O’zbekistonning jahonda nufuzining mustaxkamlanib borishidan g’ururlanish kabi ma’naviy-ruxiy salohiyatga erishishdir.
Mamlakatimizda yashayotgan har bir fuqaroda, ayniqsa yoshlarimizda ana shunday salohiyatlarni shakllantirishimiz umumma’naviy yuksalish uchun asosiy mezon xisoblanadi.

O’zbek xalqining eng qadimiy davrlardan boshlab, hozirga qadar davom etib kelayotgan, o’z ahamiyatini hech kachon yo’qotmaydigan ajoyib qadriyatlaridan biri — ota-onani farzandlar tomonidan yuksak darajada e’zozlash, izzat-ikromini, hurmatini joyiga kuyishdan iboratdir. Farzand uchun dunyoda ota-onadan ko’ra mexribon, aziz va mo’tabar zot yo’q. Ota-ona farzandlarning suyanchig’i, bitmas tuganmas boyligidir.

Ota-ona o’z farzandidan hech narsani ayamaydi. Ularning tabiat ato etgan buyukliklari ham ana shunda. O’zbek xalqi odob-axloqi buyicha, keksalarning, ota-onaning oldidan salom bermasdan o’tish gunoh hisoblanadi. Ota-onani qadrlash, ularning beo’lchov, beminnat xizmatiga bir umr sodiq bo’lish, duolarini olish — bolalarning farzandlik burchidir. Bu milliy qadriyatlarimizning eng muhim talablaridan biridir.
Buyuk bobomiz Hazrat Alisher Navoiy aytganlaridek, ota-onani hurmat qilish «...farzandlar uchun majburiyatdir. Bu ikkisiga xizmatni birdek qil, xizmating qancha ortiq bo’lsa ham kam deb bil. Otang oldida boshingni fido qilib, onang boshi uchun butun jismingni sadaqa qilsang arziydi! Ikki dunyoyining obod bo’lishni istasang, shu ikki odamning roziligini ol! Tunu kuningga nur berib turgan — birisini oy deb bil, ikkinchisini quyosh. Ularning so’zlaridan tashqari bir narsa yozma, ular chizgan chiziqdan tashqariga bir qadam ham bosma. Hamma xizmatni sen odob bilan bajar, «adab» so’zidagi «dol» kabi qomatingni ham qo’y».
Tan olishimiz kerakki, sho’rolar davrida keksalarni, ota-onalarni hurmat qilish haqidagi milliy qadriyatlarimiz biroz hira torta boshladi. Ba’zi yoshlarimizda o’zlaridan kattalarni, nuroniy qariyalarni hurmat qilish, ularning nasihatlariga quloq solish singari yuksak ma’naviy fazilatlar yo’qolib ketayotgani sezilmoqda. Ehtimol, boshqa millat kishilari bunga unchalik e’tibor berishmas, lekin biz, o’zbeklar buni his qilmay ilojimiz yo’q.
O’ziga to’q, boy-badavlat bo’lgan ayrim farzandlarning ota-onalari keksalar uchun ajratilgan uylarda yashayotganligiga toqat qilib bo’lmaydi. Gohi-gohida bo’lsa ham, ota-onaga qo’l ko’tarish, undan ham og’irroq jinoyat qilish hollari sodir bo’lib turganligini eshitib turibmiz! Bu — oddiy nuqson emas, balki uchiga chiqqan tubanlik, bag’ritoshlik, milliy qadriyatlarimizni oyoqosti qilish, o’z insoniyligini yo’qotishdir. Milliy qadriyatlarimizga o’zbek xalqining sha’niga dog’ tushuradigan bunday yaramas hodisalar zamini, ildizi, sababi nimada, degan savol paydo bo’lishi tabiiy. Sho’rolar davrida, avlod-ajdodlarimizning o’gitlari, pand-nasihatlari, ajoyib an’analarimiz targ’ib qilinish o’rniga nuqul qoralandi, yomon otliq qilindi, bid’at, hurofot, deb baholandi. Milliy tarbiya borasidagi merosimiz o’rganilmadi, targ’ib etilmadi. Ularning o’rniga ta’lim-tarbiya borasida Yevropa, Rossiya modelini ko’klarga ko’tarib maktab, targ’ib qilib, yoshlarimizni o’z milliy qadriyatlarimizdan bebahra qilib qo’ydik. Ana shu tufayli diniy-axloqiy, oila, qo’ni-qo’shni, maxalla-kuylar ta’siri kabi ta’lim-tarbiyaning hayot sinovidan o’tgan bebaho boyliklaridan judo bo’la boshladik. Mustaqilligimiz tufayli bularga chek qo’yildi, bunday salbiy illatlarni tugatish borasida sezilarli ishlar amalga oshirilmoqda.
Kattalarga izzat-ikrom, kichiklarga mehr-shafqat, ota-onalarga e’zoz, farzandlarga mehr-sadoqat kabi insonni inson sifatida ulug’laydigan, axloqiy, ma’naviy jihatdan go’zal va barkamol qiladigan qadriyatlarimiz odamlar, ayniqsa, yoshlar qalbidan o’rin ola boshlagani quvonchli bir holdir.
Mustaqil O’zbekiston Respublikasining Asosiy Qonuni — Konstitutsiyada farzandlarning jamiyat, oila, ota-onalari oldidagi insoniy burchlari va mas’uliyatlari nimalardan iboratligi milliy qadriyaglarimizdagi asosiy g’oya va qoidalarga asoslanib belgilab berilgan. Uning 66-moddasida qayd qilinishicha, voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o’z ota-onalari haqida g’amxo’rlik qilishga majburdirlar.
Xullas, har bir farzandning o’z ota-onasini e’zozlashi farzandlik burchi va jamiyat oldidagi mas’uliyati sanaladi. Ota-onani e’zozlashning quyidagi sharqona talablariga hammamiz amal qilishimiz ham farz, ham qarz, farzandlik burchimizdir: Ota-onaga taom berish, ozoda kilib kiyintirib qo’yish, kasal bulganda shifokorga ko’rsatish, kerakli dori-darmonni keltirib berish, Doimo hol-ahvol, sihat-salomatliklarini so’rab turish, ota-ona oldida «uf» tortmaslik, gerdaymaslik lozim buladi. Ota-ona norizo bo’lgan ishni qilmaslik, aroq ichma, giyohvandlik qilma, yomonga qo’shilma, desa uni qilmaslik va qo’shilmaslik kerak bo’ladi. Ko’chada yurganda otadan oldin yurmaslik, otadan avval ovqatga, dasturxonga qo’l uzatmaslik, otadan avval o’tirmaslik, otadan ko’ra poygakda o’tirish, otaning oldida oyoqni uzatib yonboshlab olish bizning axloq-odobimizga kirmaydi. Ota-ona chaqirganda labbay deb javob qaytarish, nima ish qilayotgan bo’lsa, hech ikkilanmasdan darrov ularga javob berish farzandlik burchi hisoblanadi. Shunda ota-ona o’z farzandidan rozi bo’ladi.
Ota-onaning roziligini olgan farzand baraka topadi, ishi o’ngidan keladi, oldiga qo’ygan maqsadiga erishadi. Ota rozi — xudo rozi, degan hikmatda gap ko’p. Ota-onasi norizo bo’lgan farzand kechgacha yugursa ham, ishining barakasi bo’lmaydi, biri ikkiga aylanmaydi. Turmushga chiqish, uylanishda ota-onaning roziligini, ok fotihasini olishda hikmat ko’p. Yuqoridagilarning hammasi biz uchun bir hovuch oltin, xazina. Kelgusi hayotimiz uchun poydevor qo’yish demakdir. Bu dunyo qaytar dunyo, nima eksang shuni o’rasan, Siz ota-onangizga nima qilgan bo’lsangiz, u sizga farzandlaringizdan qaytadi. Bu ham tabiat qonuni bo’lsa ne ajab!
Endi ota-onani hurmat qilishning ulug’vorligi haqidagi ba’zi ibratli fikrlarni hadislardan keltirib o’tamiz. «qaysi bir musulmon farzandi savob umidi bilan ertalab ota-onasini ziyorat qilsa, Ollox taolo unga jannatdan ikkita eshik ochadi. Agar ulardan bittasini ziyorat qilsa, unga jannatning bir èshigini ochadi. Bola otaonasidan kaysi birini xafa kilsa, uni rozi kilmaguncha, Ollox. taolo undan rozi bulmaydi»; «Kim ota-onasini rozi kilsa, unga tubo (jannatdagi daraxt) nasib bulib, Ollox taolo uning umrini xam ziyoda kiladi»; «Uch toifa kishilarning duosi, xech shubxasiz, Ollox taolo koshida makbuldir: mazlum kishining duosi, musofirning duosi va ota-onaning duosi»; «Ota-onalarning keksaygan vaktda xar ikkisini yoki biri bulmaganda boshkasini rozi kilib, jannatiy bulib olmagan farzand xor bulsin, xor bulsin va yana xor bulsin»; «Ota-onaga itoat kilish — tangriga itoat kilishdir. Uni oldida gunox kilish tangri oldida gunox ish kilish bilan barobardir» va boshkalar.
Yukorida farzandning ota-ona oldidagi burchi xakida fikr yuritdik. Otaonaning xam farzand oldidagi burchi nixoyatda katta va mas’uliyatlidir. Farzandlarning kelajakda kanday ma’naviyat ègasi bulishi kup jixatdan ota-ona, u bergan tarbiyaga boglik. Xar bir ota-ona farzandi oldida o’z otalik, onalik burchini tulik xis ètishi, unga javobgarligini ma’nan anglab etishi kerak.
Sobik shurolar davrida o’zok vakt milliy va ma’naviy tarbiya chetga surib kuyildi. Okibatda bolalar tarbiyasida ota-ona mas’uliyati pasayib ketganligi xech kimga sir èmas. Vaxolanki bola, usib kelayotgan yosh avlod tarbiyasida ota-ona beradigan tarbiya juda muxim axamiyatga èga. Farzand tarbiyasi kuyidagi boskichlarda amalga oshirilishini xar bir ota-ona yaxshi bilishi foydadan xoli bulmaydi: Birinchisi — nasl tarbiyasi, ya’ni bola tarbiyasi — bola tugilmasdan uch-turt yil oldin boshlanishi kerak. Ya’ni bulgusi ona va otaning sogligi, farzand tarbiyalashga mas’ulligini xisobga olish lozim buladi. Bu — bola, farzand kurishni istagan ota-onaning bulajak farzandlari takdiriga mas’uliyat bilan karab, o’zlarining salomatliklarini yaxshilashlarini nazarda tutadi. Ikkinchi boskich — xomiladorlik davridagi parvarish. Bu masala uta muxim, uta axamiyatli bulib, bizda bu èng kolok soxa bulib kelmokda. Rivojlangan mamlakatlarda xomiladorlik davri tugilajak inson takdirining 60 foizini belgilashi ko’zda tutiladi. Bu davrdagi chora-tadbirlar aksariyat ota-onalar tomonidan amalga oshiriladi. Uchinchi davr — bola tugilgandan to 6-7 yoshgacha bulgan davr. Shu davrga kelib, bola ma’naviyatining asosiy kurtaklari shakllanib buladi. Sung ana shu ma’naviy kurtaklarni parvarishlash va yanada rivojlantirish davri boshlanadi.
Ma’naviy barkamollik, balki, beshikdagi allaning mazmunidan bolani kiyintirish-u uni xalol lukma bilan bokishdan boshlanishi mumkin. Xazrati Baxouddin Nakshband aytganlaridek, insondagi yaxshi fe’llar, amallar xalol lukmadandir. Demak, ota-ona farzandini xalol lukma bilan boksa, u farzand ma’nan pok va xalol bulib voyaga etadi. Biz shurolar zamonida buni unutayozdik, axamiyat bermadik, boz ustiga tarbiyani xam to’zum o’z manfaatlariga moslashtirib, uni o’z kuliga oldi.
Xulosa shuki, bola tarbiyasini dono xalqimiz aytganidek, u xali tugilmasdan ota, ona va butun oila a’zolari xamjixatligida boshlashimiz lozim buladi.
Olamda barcha narsa jufg-juft bulib yaratilgan. Juft bulib yashash tabiat konuni, takozosi. Lekin oila bulib yashash barcha maxlukotlar orasida fakat odam nasliga xosdir.
Oila jamiyatning birinchi va birlamchi bugini, zarrachasi. Jamiyat ana shu kichik zarralardan tashkil topadi. Èr va xotin — ikki tirik vujudning, ikki olamning o’zaro ittifokidan paydo bulgan uchinchi bir olam — bu oiladir. Agar oila tinchtotuv, axil bulsa, olam tinch va obod. Aks xolda, turmush do’zaxga aylanadi, oila zindonning o’zi buladi, buning jabrini èsa èr va xotinning o’zigina èmas, balki farzandlari, yakinlari xam tortadi.
Oila poklikka va soflikka, ikki tomonlama muxabbatga, sadokat va vafodorlikka asoslanishi kerak. Bu farzandlar tarbiyasi uchun muxim omil xisoblanadi.
Shaxs ma’naviyati, uning dunyokarashi, è’tikodiga kunikmalar majmui asosan oilada shakllanadi. Shu ma’noda, oila — xakikiy ma’naviyat uchogi, mafkuraviy tarbiya omili va muxitidir. Binobarin, milliy goyamiz, mafkuramizga xos ilk fazilatlar oila muxitida singadi. Bu jarayon bobolar ugiti, ota ibrati, ona mexri orkali amalga oshiriladi.
Oila, uning asrlar mobaynida saklanib kelayotgan mukaddas an’analari orkali yoshlarda Vatanga muxabbat, imon-è’tikod, mas’uliyat, vatanparvarlik, isnonparvarlik, ilmga ishtiyok, mexnatsevarlik kunikmalari shakllanadi.
Ota-onalar bolalarda yoshlikdan xalq, yurt takdiri uchun fidoiylik tuygusini shakllantirish, èzgulik, insonparvarlik, raxm-shafkatlilik ruxida tarbiyalashga mas’uldirlar. Buning uchun o’z farzandlarini yoshligidan boshlabok, narsalar olami bilan tanishtirishning milliy an’analarimizga xos shakllarini kullashlari lozim. Bu jarayonda milliy turmush tarzimizga yot bulgan «jangari» uyinchoklar, multfilmlar, kinofilmlardan imkon kadar foydalanmaslik maksadga muvofik. buladi. Balki, sharkona odob va bashariyatning èzgu intilishlarini aks èttiruvchi uyinlar, uyinchoklar, rasmli kitoblar, milliy èrtakla'r asosida yaratilgan multfilmlarni kurishga kuniktirish ular ma’naviy-mafkuraviy tarbiyasida muxim rol uynaydi. Masalan, «Zumrad va Kimmat», «Yoriltosh», «Xuja Nasriddinning sargo’zashtlari» kabi kator èrtak-filmlar orkali bolalarda yaxshilikka muxabbat, yomontak, yovo’zlikka nisbatan nafrat tuygularini tarbiyalash, adolat tantanasiga ishonch xissini uigotish mumkin.
Èng kadimgi odatimizga kura, o’zbek oilasi xam tuydan boshlanadi. Xalqimiz saxovatli xalq- topganini èl-yurt oldiga kuysam, deydi. Xalqimizni tuysevarlikda ayblab bulmaydi. Agar ayblasak, o’z-o’zimizni kamsitgan bulamiz. Tuy va ma’rakalarimizga urinsiz tosh otish insofdan èmas. Lekin tuy baxona soxta obru olishga intilish, kimosharga isrofgarchilikka yul kuyishni oklab bulmaydi. Tuy va ma’rakalarda musobaka èmas, xayr-saxovat va ma’naviyat kadriyatlarini mustaxkamlash ustuvor bulgani yaxshi.
O’zbek oilasining tashkaridan sezilmaydigan o’ziga xos ichki Konunkoidalari, axlokiy, ma’naviy mezonlari bor. Kuyida biz shulardan ba’zilari, turmush uchun zarurlari xakida tuxtab utishni lozim topdik, zero, bu siz kabi oila kurish oldida turgan yoshlar uchun foydadan xoli bulmas, degan niyatdamiz.
Aytmokchi bulgan gaplarimizni èshitgan bulsangiz, yana bir bor èshitsangiz foydadan xoli èmas.
Rizk-ro’z tongda xar bir odamga, oilaga ulashiladi. Kimki gaflat bosib, urnida yotaversa, rizkidan kuruk, koladi, deyiladi. Barvakt turilsa, ish unumli, usha kun xayrli buladi....
Yuz-kulni yuvmasdan xol-axvol suralmaydi, yuz-kulni yuvgandan sung kichiklar kattalarga salom beradilar, ayollar nonushta tayyorlaydilar, kizlar-kelinlar xovli, èshik oldini supurib, suv sepib kuyadilar.
Ish yoki ukishga oilaning tabarruk yoshlilaridan fotixa olib ketilishi axlokodob doirasiga kiradi, k.aytganda, avval ularga uchrashib, salom beriladi, xolax.vol suraladi. Oila odobiga kura katta yoshlilar bolalarga, balogatga etgan farzandlar, kelinlar katta yoshlilarga ochik-sochik xolda kurinmaydilar, bachkana kilik, kilmadilar, pardasiz so’zlarni aytmaydilar. Kuchaga uy kiyimida chikilmaydi va boshkalar. Aytaversak, o’zbek oilasining fazilatlari kup, konunlarda belgilanmagan, ammo, millatimizning kadriyatlariga aylangan tartib va talablari mavjud. Ularni farzandlarimiz o’zlashtirishi xam farz va xam karzdir. Chunonchi, oilada ota-ona, kaynona-kelin, karindosh-uruglar urtasidagi munosabatlarning me’yori, ularning maksadga muvofikligi, munosabatlarning samimiyat darajasi xam
yoshlarda sog’lom fikrning, sharm-xayo, mexr-okibat, iffat, ibo, nazokat, lafz, mas’uliyat kabi ijobiy ma’naviy fazilatlar shakllanishiga zamin xozirlaydi. Xalqimizga xos ustuvor fazilatlar asosan oilaviy muxitda, yakin karindoshuruglarning bevosita aralashuvida yuz beradi. Bu xol mexnatga tugri munosabat, xalollik, kattalarni xurmat kilish, kichiklarni è’zozlash, ayash, urf-odatlarni mukaddas
bilish jarayonida amalga oshadi. Bunday sifatlarni o’zlashtira olgan xar bir ugilkizda oilaparvarlik, yurtparvarlik fazilatlari rivojlanishi mulkdorlar. Ammo, oilaviy nizo va ajralishlarning sabablari taxlil kilinganda, shu narsa ayon bulmokdaki, oila muxitining nosog’lomligi, oila a’zolari urtasidagi kelishmovchiliklar, o’zaro til topa olmaslik xolatlari nafakat usha oila, balki karindosh-uruglar urtasidagi xotir- jamlikka xam raxna soladi. Èng achinarlisi — buning okibatida è’tikodsiz,
diyonatsiz, maksadsiz bolalar, xayotda o’z urnini topa olmagan insonlarning paydo bulishidir.
Shunday kilib, oila — jamiyatning asosiy burini. Oilada singdirilgan tarbiya, Vatan, èl-yurt, mustakillik, ozodlik xakida berilgan tushuncha, tasavvur bolaning murgak kalbida bir umr muxrlanib koladi. Oila mustaxkam, tinch, farovon, sog’lom bulsagina, jamiyatda bark,arorlik vujudga keladi. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, «Oilaning jamiyatdagi urni, tarbiyaviy-axlokiy axamiyati, kadrkimmatini anglab etmasdan, oilaga millat manfaati nuktai nazaridan yondashmasdan turib, xalqchil mafkura yarata olmaymiz». Ya’ni ma’naviy soxadagi vazifalarimizni muvaffakiyatli amalga oshira olmaymiz.
Shuning uchun xam mamlakatimizda oilani mustaxkamlashga aloxida è’tibor berilmokda. Jumladan, Asosiy krnunimizning «Oila» deb atalgan 14-bobida kuyidagi koidalarni ukish mumkin:
63-modda. Oila jamiyatning asosiy buginidir xamda jamiyat va davlat muxofazasida bulish xukukiga èga...
64-modtsa. Ota-onalar o’z farzandlarini voyaga utgunlariga kadar bokish va tarbiyalashga majburdirlar.
65-modda. Onalik va bolalik davlat tomonidan muxofaza kilinadi va boshkalar.
Mustakil Respublikamizda Oila munosabatlariga aloxida axamiyat berilayotganligini Oliy Majlisning birinchi chakirik un birinchi sessiyasida «Oila kodeksi» xakidagi konunning kabul kilinishida xam kurishimiz mumkin. Davlatimizning oilaning rolini oshirishga karatiltan siyosati, albatta, farzandlarimizning ma’naviyatini yuksaltirishida katta axamiyatga èga buladi.
Adabiyot va san’at — shaxs ma’naviyatini shakllantirish va rivojlantirishning muxim vositasi
Adabiyot va san’at asarlari mustakil Respublikamiz fukarolari ma’naviy dunyosini boyitish, ularni go’zal narsalarning xammasidan baxramand kilish kabi ajoyib xususiyatlarga èga. Ma’naviy goyasi yuksak, badiiy jozibali adabiyot va san’at asarlari kishilar kalbiga tezrok yul topish, èstetik xissiyotiga kuchli ta’sir kilish, xayotiy vokea-xodisalarni chukur mushoxada ètishga da’vat ètish kabi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Shuning uchun adabiyot va san’at asarlarining kishilarni yuksak ma’naviy-axlokiy ruxda tarbiyalashdagi badiiy ta’sir ètishdek vositalik xususiyatidan imkoni boricha kengrok foydalanish muxim axamiyatga ègadir.
Adabiyot va san’at asarlarining kuchi uning xalqchil va tushunarliligida, kishilar ichki — ruxiy dunyosiga èmotsional ta’sir kursata olishidadir. Ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalashda adabiyot va san’atning ana shu xususiyatini xisobga olish muximdir.
Ma’naviy tarbiyada o’zbek xalqining boy ma’naviy merosidan keng foydalanish uning ta’sirchanligi, samaradorligini oshirishda muxim omil bula oladi. Yoshlarimiz ma’naviy tarbiyasida Yusuf Xos Xojib, Axmad Yugnakiy, Axmad Yassaviy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Abduraxmon Jomiy, Mashrab, Mukimiy, Furkat, Abdulla K,odiriy, Chulpon, Usmon Nosir kabi klassik shoir va yozuvchilarimiz asarlaridan foydalanishimiz ular kalbini, rux,iy dunyosini ma’naviy boyitishda katta axamiyatga ègadir. Ularning bizga koldirgan boy badiiyma’naviy merosi o’zining chukur falsafiy mazmuni, axlokiy yunalishi bilan ajralib turadi.
Klassik san’atkorlarimiz asarlarida xalollik va poklik, tugrilik, birovning x.akiga ko’z olaytirmaslik, xiyonat kilmaslik, insonparvarlik, vatanparvalik, mexnatsevarlik, diyonatlilik, imonlilik, xalol lukma bilan kun kurish, ota-onani xurmat kilish kyabi inson uchun zarur ma’naviy xislatlar yukori badiiy saviyada baen ètilgan.
Ma’naviy tarbiyada Pirimkul Kodirov, Odil Yokubov, Sayd Axmad, Utkir Xoshimov, Toxir Malik kabi yozuvchilarimiz, Abdulla Oripov, Èrkin Voxidov, Oydin Xojieva, Omon Matchon, Rauf Parfi kabi shoirlarimizning asar va she’rlaridan xam keng foydalanish, badiiy asarlar, ulardagi kaxramonlarning fe’latvori, axloki, ma’naviy dunyosi tugrisida suxbat, munozara utkazish katta samara beradi.
Ma’naviy tarbiyada kishilar ongi, ruxiyatiga ta’sir ètishda teatr san’atining xam roli, urni va axamiyati, ta’sir ètish doirasi imkoniyatlari cheksizdir. Biz teatr san’atini ikki tomoni charxlangan shamshirga uxshatishimiz mumkin. U bir tomoni bilan kishilar kalbiga yoruglik olib kirsa, uni yuksak ma’naviylik tomon yullasa, ikkinchi tomoni bilan èsa inson kalbidagi nodonlik, jaxolat ya’ni ma’naviyatsizlikka va jaxolatga karshi kurashadi.
Teatr san’ati boshka san’at turlari kabi obrazli — badiiy tabiati bilan inson kalbiga èmotsional ta’sir kursatish, uning ruxiy dunyosiga chukur kirib borish, shu orkali ma’naviy dunyosini boyitish xususiyatiga èga. Mustakillikni mustaxkamlash, kishilarni yuksak ma’naviylik ruxida tarbiyalashda test san’atining ana shu xususiyatidan unumli foydalanish zamon talabi. Afsuski, kishilarimiz, shu jumladan yoshlarimizning teatr, kino san’ati, yoki san’atning boshka turlariga bulgan kizikishi unchalik etarli darajada èmasligi kishini ajablantiradi. Teatr vokeligimiz, kishilarimiz turmushi, intilishi. kizikishi, xatti-xarakatlarini xayajon bilan aks èttiradigan maydondir. U bir vaktning o’zida xam so’z, xam musika, xam xatti-xarakat orkali inson kalbiga ta’sir ètish xususiyatiga ègaligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun teatr va kino san’atining bu xususiyatidan ma’naviy tarbiyada foydalanish katta samara berishi shubxasiz. Fakat ulardan samarali foydalanish lozim buladi.
Bunday asarlarni kishilar kalbiga kirib borishida televidenie imkoniyatlaridan foydalanishga aloxida axamiyat berish talab ètiladi. Kishilarimiz «Otalar so’zi — aklning ko’zi» kabi kursatuvlarni sabrsizlik bilan kutganidek, ma’naviy yuksaklikka chorlaydigan, ya’ni jasorat va olijanoblikni, ma’naviy go’zallik va axlokiy poklikni, ulutvorlik, nafosat va ma’naviy kadriyatlarimizni targib ètuvchi badiiy yuksak adabiyot va san’at asarlariga muxtojdir. Chunki, ular ma’naviyatimizni yuksaltiribgina kolmasdan, shuning bilan birga yoshlarimizga ilm ègallashda, millat va vatanni tarakkiy èttirishda fidoyilik kursatishda, zavk.shavk va ilxom bagishlaydigan vositalarning asosiylaridai biri tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda va yoshlarimiz ongiga milliy istiklol goyalarini singdirishda respublika ma’naviyat va ma’rifat kengashining olib borayotgan amaliy ishlarini x.am a’loxida ta’kidlash lozim buladi. Uning viloyatlardagi va Toshkent shaxridagi bulimlarida samarali ishlar amalga oshirilmokda. Xususan, talaba yoshlar bilan respublikamizning ko’zga kuringan adabiyot va san’at arboblarining uchrashuvlarini tashkil k,ilish, ko’zga kuringan olimlar ishtirokida turli ilmiyamaliy konferentsiyalar uyushtirish kabi uta muxim ishlarni amalga oshirilmokda. Ayniksa, bu kengash tomonidan ma’naviyat, tarbiya va ta’lim masalalariga bagishlangan ilmiy, ilmiy-ommabop risolalarni bosib chikarayotgani va ularni yoshlar urtasida keng targibot kilayotganligini aloxida ta’kidlash lozim buladi. Bu kengash o’z faoliyati bilan mamlakatimizda tarbiya borasida olib borilayottan umumiy ishga o’z xissasini kushib kelmokda.
Xulosa kilib aytganda, ma’naviy tarbiya bugungi kunning èng dolzarb masalasi. Bu ishga yurtimizning barcha ziyolilari ukituvchilar, jurnalistlar, yozuvchilar, vrachlar, artistlar, barcha raxbarlar birdek mas’uldirlar. Mamlakatimizda tarbiyani xozirgi zamon talablari darajasida olib borishda mavjud barcha imkoniyatlar va vositalardan samarali foydalanganimizdagina ma’naviyati yuksak yoshlarni tarbiyalashga èrishish mumkin buladi.
Shaxs ma’naviyatini shakllantirishning boshka omil va vositalari
Shaxs ma’naviyatini shakllantirish va karor toptirishda so’z goyaviy ta’sir vositasi sifatida namoyon buladi. «Yaxshi so’z — kilichdan xam kuchli» degan gap bor. Xakikatan xam o’z urnida ishlatilgan so’zlar, yorkin va dildan bayon ètilgan nutk, bama’ni fikr doimo kishilarning xulk.-atvoriga, ma’naviyatiga ijobiy ta’sir kursatadi. Fikrni èsa tinglovchiningtalab-èxtiyoji, orzu-umidlari va manfaatlariga alokadorligini xisobga olgan xolda bayon ètilsaginata’sirchan va ishonchli buladi.
Ma’naviy-ma’rifiy tarbiya olib borishda muayyan ma’naviy karashlar tizimini birdan, bir iaktning o’zida ifoda ètishga intilmaslik lozim. Bunday izox,yaxshi samara bermasligi mumkin. Shuning uchun tinglovchiga aloxida-aloxida fikrlarni ravon va sodda tilda bayon ètilsa, u masalaning moxiyatini tez anglab oladi.
Aytilayotgan fikr tinglovchi kalbidan urin oladi. Masalan, shaxs ma’naviyatini shakllantirishda milliy kadriyatlarimizni urni xakida so’zlar èkanmiz ularning barchasini bir boshdan birma-bir utish shart èmas. Ya’ni, ona mexrmuxabbatining nakadar ulkan kuch èkani, bunga alokador noyob udumlarimiz borligini anglash uchun oddiy ona allasining tya’sirchanligini xis ètish kishi kalbida kuchli, takrorlanmas kechinmalarni uygotishi mumkin.
O’z-o’zini boshkarishning milliy modeli bulgan maxallamizning azaliy udumlari, urf-odatlari va an’analariga tayangan xolda, ulkan ma’naviy tarbiya vazifasini bajaradi. Keksalarningpand-nasixati, kattalarning shaxsiy ibrati, jamoaning xamjixatligi orkali odamlar ongiga èzgulik goyalari singdirib boriladi.
Maxalla avvalo sog’lom ijtimoiy, ma’naviy, axlokiy muxit sanaladi. Maxallada kuchli ta’sirga èga bulgan jamoatchilik fikri maxalla axdini uning katta yoki kichikligidan, amaldor yoki oddiy ishchi, xunarmand, boy yoki nochor bulishidan kat’i nazar ularning xulk-atvori, o’zaro munosabatlarini adolat va ma’naviy mezonlar asosida tartibga solib turadi. Shu ma’noda maxalla,
Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, xakikiy demokratiya darsxonasidir.
Maxallada keng jamoatchilik urtasida goyaviy-mafkuraviy, ma’naviy-ma’rifiy ishlarni samarali yulga kuyish uchun katta imkoniyatlar mavjud. Ayniksa, x.ar bir kishi kalbida milliy kadriyatlar, mexr-okibat, xamjixatlik, insoniylik, èl-yurt sha’ni uchun kurash, o’zaro yordam kabi fazilatlarni kamol topishida maxallaning urni bekiyos.
Shaxs ma’naviyatini shakllantirishda ta’lim-tarbiya muassasalarining urni nixoyatda katta. Maktablar, litsey, kasb-xunar kollejlari, oliy o’quv yurtlari ma’naviy tarbiyaning asosiy uchoklaridir. Ularning barchasida amalga oshiriladigan ma’naviy tarbiya jarayonida, barcha o’quv qo’llanmalar va darsliklar, kushimcha adabiyotlarda, utkaziladigan tadbirlarda kuyidagi ma’naviy-ma’rifiy omillar ustuvor axamiyat kasb ètishi maksadga muvofik,:

• 
  Vatanga muxabbat tuygusini shakllantirish;
  
• 
  ona tilimizga muxabbat va xurmat uygotish;
  
• 
  milliy kadriyatlarimiz, ma’naviy merosimizga xurmatni kuchaytirish; - èzgulik timsoli bulgan ayolni uluglash;
  

-umuminsoniy kadriyatlarning millatlararo totuvlik, bagrikenglik, dunyoviy ilmlarga intilish va ilgor madaniyatni shakllantirish vositasi èkanligini uktirish;

• 
  dinning dunyoviylik bilan karama-karshi èmasligini anglatish;
  

Xukukiy madaniyat sog’lom dunyokarash, sog’lom ma’naviy fazilat
shakllanishining muxim omili èkanligini tushuntirish; - o’z tarixini bilish orkali o’zligini anglash va boshkalar.

Qadriyat tushunchasi – juda keng tushuncha. Uning bir qismi – ma’naviy qadriyatlardir. Milliy ma’naviy qadriyatlar – «milliylik», «ma’naviyat» va «qadriyat» tushunchalari kesishgan nuqtada jamlangan ijtimoiy hodisalarni o’z ichiga oladi.

«Milliy ma’naviy qadriyatlar» tushunchasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Muayyan millat, shu millat vakillari uchun zarur va ahamiyatli, aziz va ardoqli bo’lgan manfaati va maqsadlariga xizmat qiladigan ma’naviy boyliklar, amallar va tamoyillar, g’oyalar va me’yorlar milliy ma’naviy qadriyatlardir.
har bir xalqning o’zi uchun è’zozli, qimmatli bo’lgan ma’naviy boyliklari
bo’ladi. Bular asrlar davomida avloddan-avlodga o’tib kelgan, hozirgi kunda ham o’zining ahamiyati va qadrini yo’qotmagan, shu xalqning iftixor manbaiga aylangan durdonalardir. Masalan, qirg’iz xalqi «Manas» dostoni bilan, misrliklar qadimiy piramidalar, frantsuzlar Parijdagi Luvr saroyi, o’zbeklar SamarqanduBuxoro va Xiva bilan haqli ravishda faxrlanadilar.
Millat va èlatlarning o’ziga xos tarixiy merosi, san’ati va adabiyoti bilan bir qatorda ularning urf-odat va marosimlari, madaniy munosabat va axloqiy fazilatlari ham ma’naviy qadriyatlar tizimiga kiradi. Bular xalqning o’ziga xosligini saqlab qolishda, yosh avlodni tarbiyalashda, shaxsning ijtimoiylashuvida muhim rol o’ynaydi.
Milliy ma’naviy qadriyatlarda xalqning dunyoqarashi va hayotga munosabati, ichki tabiati va turmush tarzi o’z ifodasini topadi. Bularda millatning ruhiy olami va tafakkur tarzi, orzu-umidlari va ideallari, vijdoni va or-nomusi aks ètadi.
Milliy qadriyatlar xalqning kundalik hayoti va turmush tarzida o’ziga xos mezon vazifasini o’taydi. Ushbu qadriyatlar vositasida turli hodisa va holatlarga, yangi paydo bo’layotgan faoliyat turlari va rasm-rusumlarga baho beriladi. Yosh avlodning hayotiy mo’ljallari, «zamona qahramoni» haqidagi tasavvurlari ham ma’naviy qadriyatlardan kelib chiqib shakllanadi.
Jamiyat va ma’naviy qadriyatlarning uzviy bog’liqligi
Milliy ma’naviy qadriyatlar - ijobiy axloqiy sifatlarni takomillashtirish, davlat va millat rivojiga to’g’anoq bo’ladigan salbiy illatlarni bartaraf ètish omilidir.
Milliy g’oya va ma’naviy qadriyatlar orasida uzviy aloqadorlik, o’zaro ta’sir mavjud bo’lib, bu quyidagilarda o’z ifodasini topadi:
birinchidan, milliy qadriyatlar milliy g’oya uchun ma’naviy negiz, manba
bo’lib xizmat qiladi; ikkinchidan, milliy g’oya qadriyatlarni boyitish, yanada yuksak bosqichga ko’tarish, odamlar ongi va qalbiga milliy qadriyatlarni singdirish omili bo’lib hisoblanadi; uchinchidan, milliy g’oya xalqning tub manfaatlari nuqtai nazaridan mavjud ma’naviy qadriyatlarga baho beradi, ijobiy jihatlarni rivojlantirish, salbiy holatlarni inkor ètishning ma’naviy mezoni bo’lib maydonga chiqadi.
Ma’naviyat, milliy qadriyatlar va istiqlol g’oyalari alohida olingan har bir shaxs hayotida ham, jamiyatdagi turli guruh va qatlamlar faoliyatida ham, umuman insoniyat taraqqiyotida ham katta ahamiyatga èga. Millat va davlat taraqqiyotining ma’lum davrlarida ma’naviyat va milliy g’oya èng dolzarb, hal qiluvchi omil bo’lib maydonga chiqadi.
o’zbekiston Istiqlolining asoschisi Islom Karimov tomonidan mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab ma’naviyat masalasiga, taraqqiyotning o’ziga xos va o’ziga mos yo’lini belgilovchi milliy ma’naviy qadriyatlar masalasiga juda katta è’tibor qaratildi. Xalqimiz ma’naviyatini yuksaltirishning ilmiy-nazariy, fundamental kontseptsiyasi ishlab chiqildi.
Ayni paytda, buyuk kelajakni yaratish yo’lida xalqni birlashtirib, yakdil qila oladigan, bunyodkorlik ishlariga safarbar ètib, ruhiy tayanch bo’la oladigan milliy g’oyani shakllantirish muammosi Yurtboshimiz Islom Karimovning diqqat nazaridan bir daqiqa ham chetda qolmadi.
Binobarin, ma’naviyat, qadriyat va milliy g’oya – xalqning bugungi hayoti uchun ham, èrtangi istiqboli uchun beqiyos ahamiyatga èga bo’lgan ma’naviyijtimoiy sohalardir.
Milliy o’zlikni anglash aynan ma’naviy qadriyatlarni o’zlashtirish, o’z xalqining tarixi, madaniy merosini o’rganish, bugungi holati va èrtangi istiqbolini aniq tasavvur ètishdan boshlanadi. har bir insonning mehnati, faoliyati, hayotiy maqsadlari ma’lum bir qadriyatlarga èrishish, moddiy va ma’naviy boyliklarga èga bo’lishga yo’naltirilgan bo’ladi.
Milliy ma’naviy qadriyatlar ko’p asrlik tarixga èga.
o’zbekistondagi tarixiy obidalar, madaniy yodgorliklar yo urf-odat va
marosimlarni tahlil qilish, bularning paydo bo’lishi juda qadim zamonlarga borib taqalishini ko’rsatadi.
Misol uchun, «Avesto»ni olaylik. Bu buyuk asar bundan 2700 yil
muqaddam yaratilgan. o’n ikki ming mol terisiga oltin harflar bilan bitilgan bu asar paydo bo’lishi uchun undan avval ham kamida necha ming yillik davr o’tganligi, teran hayotiy tajriba va hikmatlar to’planganligi shubhasiz. Bu asar yuksak madaniy hayot, falsafa va fan, xattotlik va mushtariylik rivojlanishi natijasida yaratilganligi uchun ham, shu paytgacha o’z qimmatini yo’qotmadi.
Davrlar o’tishi bilan milliy ma’naviy qadriyatlar ham o’zgarib, rivojlanib, yangilanib, boyib boradi. Zamon ruhiga va taraqqiyot talablariga mos kelmay qolgan me’yor va talablar inkor ètiladi. Yangicha tasavvur va yondoshuvlar, fazilat va odatlar hayotga kirib keladi. Bunga kundalik hayotimizdan, turmush tarzi - kiyinish, ovqatlanish, to’y-xashamlarni o’tkazish va boshqalardan ko’plab misollar keltirish mumkin.
Insoniyatning oxirgi yarim ming yillik umri davomida jahon bozori paydo bo’ldi, iqtisodiyot va madaniyatlarning o’zaro ta’siri kuchaydi. XXI asr boshiga kelib axborot texnologiyalari tufayli globallashuv jarayoni yangi bosqichga ko’tarildi. Bu sharoitda milliy qadriyatlarga chetdan bo’ladigan ta’sir beqiyos darajada zo’raydi. Bu ta’sir, bir tomondan, milliy madaniyatlarning boyishi, qadriyatlarning qayta baholanishi va yuksalishiga, ikkinchi tomondan èsa, millatning ruhiyati va qadriyatiga yot bo’lgan odat va harakatlarning kirib kelishiga sabab bo’ldi.
Milliy ma’naviy meros, qadriyatlarning tarkibi, ko’rinishlari
Milliy ma’naviy meros, qadriyatlar tushunchasi keng qamrovli tushuncha bo’lib, uning tarkibi quyidagilardan iborat:

• 
  tarixiy meros va tarixiy xotira;
  
• 
  madaniy yodgorliklar, osori-atiqalar, qadimiy qo’lyozmalar;
  
• 
  ilmu-fan yutuqlari va falsafiy tafakkur durdonalari;
  
• 
  san’at va milliy adabiyot asarlari;
  
• 
  axloqiy fazilatlar;
  
• 
  diniy qadriyatlar;
  
• 
  urf-odat, an’ana va marosimlar; - ma’rifat, ta’lim-tarbiya va hokazolar.
  

Milliy ma’naviy qadriyatlar tizimida tarixiy meros va tarixiy xotira muhim o’rin tutadi. Ma’naviyatni yuksaltirish va xalqning ruhini ko’tarishda tarixiy meros hamda tarixiy xotiraning juda katta ahamiyati bor. Tarixni haqqoniy o’rganish, undan saboqlar chiqarish lozim.
o’zbek xalqi jahon madaniyati hazinasiga munosib hissa qo’shgan millatlar qatoridan faxrli o’rinni ègallaydi. Madaniy yodgorliklar, me’morchilik san’ati namunalari, qadimiy qo’lyozmalar – milliy ma’naviyatning bebaho durdonalari, xalqimiz uchun èng qadrli va muqaddas bo’lgan boyliklardir. Bularni avaylabasrash, kelajak avlodlarga etkazish ma’naviyat sohasidagi èng dolzarb vazifadir.
Ilm-fan va uning yutuqlari – milliy yoki hududiy chegaradan chiqadigan, butun jahon è’tirof ètadigan, umuminsoniyatga xizmat qiladigan boylikdir. Biroq olimning ijodi va uning ilmiy kashfiyoti avvalo uning millati va Vatanini dunyoga tanitadi, milliy qadriyatni jami bashariyatning yutug’iga aylantiradi.
Milliylik, xalqning ruhiyati va ma’naviyati, ayniqsa, san’at va adabiyot rivojida yorqin ifodalanadi. Èzgulik va poklikni, insoniylik va haqqoniylikni kuylagan buyuk asarlar, qaysi janrda yoki qaysi tilda yaratilganidan qat’iy nazar, jahonga taniladi, pirovardida yana shu millatning xalqaro nufuzini yuksaltiradi.
Milliy ma’naviy qadriyatlar tizimida axloqiy sifatlar, diniy qadriyatlar munosib o’rin ègallaydi va milliy o’zlikni anglashning muhim sharti, omili sifatida namoyon bo’ladi. Axloqiy va diniy qadriyatlar aksari hollarda o’zaro bog’liq bo’lib, jamiyatning ma’naviy yuksalishida, yosh avlod tarbiyasida birdek muhim ahamiyatga èga.
Shularni hisobga olib, Prezident Islom Karimov «Turkiston-Press» agentligi muxbirining savollariga javob berib, madaniy, ma’naviy, axloqiy qadriyatlarni saqlab qolish va avloddan-avlodga etkazishda dinning beqiyos xizmati borligini uqtirib, «Diniy qadriyatlar, islomiy tushunchalar hayotimizga shu qadar singib ketganki, ularsiz biz o’zligimizni yo’qotamiz»³, deb ta’kidlaydi.
har bir xalq, millat yaratgan ma’naviy qadriyatlar, uning dunyoga qarashi va
hayotga munosabati, o’ziga xos betakror xususiyatlari, ayniqsa, urf-odat va marosimlarda to’laqonli namoyon bo’ladi. Marosimchilik bir qator ijtimoiy funktsiyalarni bajaradi, milliy o’zlikni saqlashda, yoshlarni tarbiyalashda, muayyan g’oyalarni ruhiyatga singdirishda katta ahamiyat kasb ètadi.
Tarbiya va ta’limning milliy xususiyatlari ham ma’naviy qadriyatlar tizimida o’z o’rniga èga. Xalqning kelajagi yoshlarga bog’liq èkanligi qanchalik haqiqat bo’lsa, bularni milliy ruhni tarbiyalash zarurati ham umumè’tirof ètilgandir. Milliy tarbiya xalqning o’z-o’zini saqlash va istiqbolini ta’minlash omilidir.


XULOSA
Turli xalqlarning milliy g’oyasi ularning maqsad-muddaolarini, orzu-umidi va ishonch-è’tiqodini ifodalaydi, ayni paytda muayyan tamoyil va negizlarga asoslanib rivojlanadi. Tarix saboqlari guvohlik berishicha, o’tkinchi manfaat va g’aliz niyatlarga tayangan, o’zga xalqlar va yurtlarga tajovuz qilishni, bosqinchilikni ko’zlagan yovuz g’oya va mafkuralar millat va davlatlarni tanazzulga duchor ètgan. Faqat èzgu g’oyalar va yuksak qadriyatlar negizida shakllangan milliy g’oyalar xalqlarni taraqqiyotga èltgan.
o’zbekiston xalqining milliy istiqlol g’oyasi umuminsoniy va milliy qadriyatlarga tayanadi. Bularning biri ikkinchisini inkor ètmaydi.
O’zbek milliy qadriyatlari inson va millat hayotining barcha jabhalarida namoyon bo’ladi. Milliy tabiatimizga xos bo’lgan mehr-oqibat, muruvvat, andisha, or-nomus, sharmu-hayo, ibo-iffat kabi betakror fazilatlar, xalqimizni ko’p jihatdan ajratib turadigan bag’rikenglik, mehmondo’stlik, oqko’ngillilik xususiyatlarini tavsiflash orqali ularni butun qadriyat darajasida o’ringa èga èkanligini ta’kidlash lozim.
Insoniyatning ko’p ming yillik tarixi mobaynida oila, oilaviy munosabatlar juda katta taraqqiyot yo’lini bosib o’tdi. Turli davrlar bularga o’z ta’sirini o’tkazdi. Mohiyati bir bo’lsa-da, turli xalqlarda oilaviy munosabatlar turli xil shakllarda namoyon bo’ldi.
O’zbek oilalarida uch-to’rt, hatto besh avlod vakillari (ya’ni, bobo-buvilar, ota-onalar, farzandlar, nevaralar va chevarlar) o’zaro ahillikda, bahamjihat umr kechiradilar. har bir bo’g’inning o’z burchi va mas’uliyati, o’z èrki va mavqei bor. Oila – muqaddas. Oila qurish - o’ta mas’uliyatli ishdir. «Oila – èskilik unsuri èmas». U muqaddas oilada milliy kelajagi mujassam. Yoshlarni tarbiyalash, kamolotga etkazish, ilm-hunar berish, uyli-joyli qilish – aksariyat oilalarning èng oliy maqsadidir. o’zbekning hayotdan ko’zlagan asl muddaosi - bola-chaqali bo’lish, bularning to’yini, orzu-havasini ko’rish. Yosh avlodni hayotga yo’llantirish, bular uchun muayyan boshlang’ich nuqta – start pozitsiyasi yaratib berish turli millatlarda turlichadir. Ayrim xalqlar mentalitetida farzandlar voyaga etgach, oilasi, ota-onasini tashlab, faqat o’z kuchi bilan mustaqil oyoqqa turish uchun uyini tark ètadi. o’zi ham oila qurib, farzand ko’rib, uni katta qilganda – u ham avlodlar vorisligiga chek quyib, oilasini tark ètadi.
O’zbeklarda yoshlar uchun juda yuqori start pozitsiyasi yaratib, hayotga yo’llanadi. Uylanayotgan yigitga kamida 1-2 xonali uy, turmushga chiqayotgan qizga mebel jihozlari va uy anjomlari taqdim ètiladi. Ikki yosh farzandli bo’lgach, o’z navbatida, èstafetani qabul qilib, keyingi avlodni hayotga tayyorlay boshlaydi. Ushbu milliy qadriyat oilaviy munosabatlarda ham vujudga kelishi mumkin bo’lgan begonalashuv jarayonini bartaraf ètadi, avlodlar vorisligi uchun zamin yaratadi. Ayni paytda bu qadriyat, yoshlardagi boqimandalik, beg’amlik, o’z hayoti uchun mas’uliyatni faqat kattalarga topshirib qo’yish kabi illatlarni inkor ètadi, o’z kelajagini o’z qo’li bilan yaratishga ishtiyoqni rag’batlantiradi. Ahil oilalarda aksariyat masalalar o’zaro fikr almashuv, maslahat va kengash orqali hal ètiladi. Èr-xotin, qaynona-kelin, aka-ukalar orasida sodir bo’ladigan ba’zi ixtiloflar mahalla va qarindosh-urug’lar vositachiligida bartaraf ètiladi.
Mahalla – o’z-o’zini boshqarishning o’zbek xalqi yaratgan èng katta yutug’i, oqilona shaklidir. Mahalla – tarbiya maskani, har bir oilaga tayanch va suyanch èkanligi ko’pchilikka ayon. o’zbek xalqining hayoti, kundalik turmushi, qadriyatlari bilan tanishgan xolis fikrli xorijliklar mahallani noyob qadriyat, buyuk kashfiyot sifatida è’tirof ètmoqdalar.
Qo’ni-qo’shnichilik munosabatlari uzoq tarixga èga bo’lib, asrlar davomida bu borada muayyan qadriyatlar shakllangan. Jahon tarixining oxirgi bir necha asrida hukmron bo’lgan begonalashuv jarayoni bu sohaga ham o’z ta’sirini o’tkazgan. Ayrim erlarda qo’shnilarga mutlaqo befarqlik yuzaga kelgan. Bunday holatni oldini olish muhim. Yurtboshimiz, jinoyatchilik ko’chasiga adashib kirib qolgan yoshlarga nisbatan xalqimizga xos bag’rikenglik va muruvvat qadriyatini ustuvor bilib, ularning tavba-tazarrusini inobatga olishga da’vat ètdi. Bu ko’pgina yoshlarimiz uchun èrkin, farovon hayot qurishda faol ishtirok ètish imkoniyatini yaratib berdi.