Organizimlerdiń adaptivlik biologiyalíq ritmleri tayanısh sózler

---

ORGANIZIMLERDIŃ ADAPTIVLIK BIOLOGIYALÍQ RITMLERI 
 
Tayanısh sózler: biologiiyalıq ritm, ishki hám sırtqı ritm, ekzogen, endogen, sutkalıq 
ritm, máwsimlik ritm, jıllıq ritm, biologiyalıq saat, qısqa kúnli ósimlikler, uzaq kúnli 
ósimlikler. 
 
Tiri tábiyattıń zárúr qásiyetleriniń biri. Onda júz beriwshi processlerdiń 
úziliksizligi bolıp tabıladı. Barlıq tiri organizmler tirishiligi (kletkadan biosferaǵa 
shekem) belgili bir tártipte júz berip turadı, yaǵnıy belgili bir ritmlerge baǵınadı. 
Barlıq ósimlik hám haywanlarda uzaq tábiyiy tańlaw nátiyjesinde anatomo-
morfologiyalıq, fiziologiyalıq, bioximiyalıq qásiyetler hám belgiler júzege keledi 
hámde usılar arqalı olar málim shárayatqa iykemlesedi. 
Hár bir túr jıl, máwsimler hám sutka dawamında óz tirishiligin basqaradı. 
Demek, biologiyalıq ritm dep, organizmler tirishiliginiń jıl dawamında qatań 
tárizde basqarılip turılıwına aytıladı. Sonday-aq málim waqıt aralıǵında qandayda 
bir proces yamasa hádiyseniń tákirarlanıwı, bir jaǵdaydan ekinshi bir jaǵdayǵa 
ótiwi hámde qayta tikleniwi túsiniledi. Tiri organizmlerdiń biologiyalıq ritmleri 
denede kletka bóliniwi, qan aylanıwı, dem alıw, zat aylanısı sıyaqlı processlerdi 
támiyinlep turadı. 
Tiri organizmlerdi qorshap turǵan tábiyiy ortalıqtıń ekologiyalıq faktorları 
mudamı ózgerip turıw qásiyetine iye. ózgerip turatuǵın ıqlım faktorları hám 
tábiyiy ortalıqtaǵı biologiyalıq tiri organizmler (wolardıń birlesikleri) bir-biri 
menen júdá bekkem baylanısqan. Iqlım menen tiri organizmler toparlarınıń tábiyiy 
regionları boyınsha ózgeriwi ekologiyalıq faktorlar tásirinde boladı.
Hár bir zona ıqlımnıń dáwirli ózgerisleri astronomiyalıq baslanǵısh dáwirleri 
dáwirlik qatnaslar nátiyjesinde yaǵnıy jerdiń óz orayı átirapında aylanıwınnan bir 
kúnlik ortalıq shárayatı júzege keledi. Aydıń Jer átirapında aylanıwınan teńiz 
suwlarınıń kóteriliwi hám páseyiwi, Jerdiń quyash átirapında aylanıwı jıl 
dawamında, máwsimler almasıwın keltirip shıǵaradı. 
Aylar 29,5 kúnde tolıp, jańa fazaǵa ótedi. Ertede xalıqlar jerdiń ónimdarlıǵın, 

---

ónimniń mol bolıwın, haywanlardıń sanıniń kóbeyiwi, olardıń sanınıń artıwın, 
insanlardıń tuwılıwın aydıń fazada turıw jaǵdayı menen baylanıstırıp kelgen.
Ilimiy maǵliwmatlarǵa qaraǵanda aydıń jaǵdayı menen baylanıslı halda teńiz 
tolqınları kóterilgen waqıtta tolqınlar páseygen waqıtqa qaraǵanda teńiz átirapında 
jasaytuǵın insanlarda hám haywanlarda kóp bala tuwılar eken. Kópshilik 
balıqshılar, kúnniń málim bir waqtında balıq tutadı, sebebi sol waqıtta balıqlar 
suwdıń júzine kóbirek toplanadı.
Biosferadan tısqarı kúshlerdi kún ay hám jıl dawamında organizmlerde bolıp 
ótetuǵın biologiyalıq ritmlerge tásirin úyreniw kóp jıllıq tariyxqa iye. 
Organizmlerde bolıp ótetuǵın ritmler tiykarınan jıl barısında jaqtılıqtıń hám 
temperaturanıń kún hám túnniń almasıwındaǵı ıǵallıq ózgerisleri haywanda bolıp 
ótetuǵın ishki (endogen) ritmler quramalıraq bolıp ótedi. Bunday ritmlerdiń 
ayırımları Aydıń háreketi menen, ásirese teńiz tolqınlarınıń kóteriliwi hám 
páseyiwi menen baylanıslı. 
Teńiz haywanları suwdıń kóterilip yaki páseyip turıwına ekologiyalıq jaqtan 
iykemlesken. Bir kúnniń ózinde olardı ya suw basadı yaki olar suwsız qaladı. 
Bunday jaǵdaylarda suw barında haywanwanlardıń jasaw jaǵdayı aktivlesip, 
suwsız, tolqın páseygen dáwirinde bolsa shegaralanıp qaladı. 
Ay fazalarınıń tirishlik ritmlerine tásir etiwi ásirese aydıń joq bolıwı hám 
yarım aydıń payda bolıw dáwirlerinde anıq kórinedi. Máselen, kóp túkli qurtlardan 
(Polychacte klassı wákilleri) 12 túrdiń ritmleri Ay fazalarına baylanıslıǵı 
anıqlangan. Bermud atawlarında ushırasatuǵın krablar (Anchistoides antiguensis) 
Aydıń tolısqan yaki jańa aydıń baslanıwında túnde teńiz betine shıǵıp bir-biri 
menen qosıladı. Kópshilik haywanlar Ay tolısıwı aldında maksimal máyek 
kletkaların shıǵaradı. Jánliklerdegi endogen ritmler, olardıń Aydan qabıl etiletuǵın 
sinxron nurlar arqalı basqarıladı. Olardıń kóbeyiwi de tiykarınan Aydıń tutılǵan 
yaki jańa Aydıń kórinisi dáwirine tuwra keledi. 
Arqa teńizlerde suw tolqını kóteriliwi menen birge Aydıń tolısqan yaki jańa 
Aydıń baslanıwınan eki kún ótkennen keyin seld balıqlarınıń maksimal toplanıwı 

---

baqlanadı. Olardıń minimum padaları suw tolqınlarınıń tómenleniw dáwirine tuwrı
kelip, aydıń fazaları arqalı baqlanadı.
Teńiz tolqınlarınıń kóteriliwine yaki páseyiwine balıqlardıń iykemlesiwi de 
Ay fazalarına tuwra keledi. Ay hám onıń fazaları boyınsha ózgerip turıwı suwda 
yaki waqıtsha suwda jasawshı haywanlardıń jasaw jaǵdayına sezilerli tásir etedi.
Jer júzindegi ósimlik hám haywanlardıń jasaw jaǵdayına temperatura, jaqtılıq, 
ıǵallıq, basım, magnit maydanı, samal hám basqa ekologiyaliq faktorlar úlken 
áhmiyetke iye. Olardıń máwsimler boyınsha ózgeriwi Jerdiń Quyash átirapında 
aylanıwınan kelip shıǵadı. Ekologiyalıq faktorlar geografiyalıq zonalar hám 
máwsimler boyınsha ózgeredi. Máselen, puta, tereklerdegi búrtikler, ósimliklerdiń 
ósimteleri qısta emes bálkim báhárde payda boladı. Qısta olar tınishlıq dáwirine 
ótedi.