Organizimlerdiń adaptivlik biologiyalíq ritmleri tayanısh sózler

 
5.4. Fotoperiodlıq dáwirler 
Jerdiń quyash átirapında aylanıwında jaqtılıqtıń nızamlı hám dáwirlik 
ózgeriwi hám bunıń nátiyjesinde jıl dawamında kún hám túnniń uzınlıqları kelip 
shıǵadı. Jaqtılıqtıń bunday ózgerislerin ósimlikler hám kópshilik haywanlar júdá 
tez sezedi hám kún dawamında jaqtılıq hámde temperaturaniń ózgeriw waqtın 

---

ózlerinshe “ólsheydi”. Organizmlerdiń kún hám tunniń ózgeriwin seziwi, olardıń 
qabıl qıiliwi hám ózgertiwi fotoperiodliq (jaqtılıq) dawir dep aytıladı. 
Fotoperiodlıq dáwirdiń tiykarǵi mánisi organizmlerdiń morfologiyalıq, 
bioximiyalıq hám fiziologiyalıq qásiyetleri hámde funkciyalarınıń jaqtılıq hám 
qarańǵiliq tásirinde ritmik ózgerislerinen ibarat. Bizge belgili, tek kún hám tunniń 
uzin- qisqaliǵı jıl dawamında nızamlı túrde ózgerip turadı hám hesh qanday 
tosınnan jıljıwlar bolmaydı. Bul jaǵdaydıń turaqlı hám hár jılı birdey qaytalanıwı 
organizmlerdiń evolyucion rawajlanıw procesinde denede ritmlerdiń jaqtılıq 
ózgeriwine mas jaǵdayda rawajlaniwına alıp keledi. 
Fotoperiodizm – ahmiyetli signal - xabarlawshı faktor bolıp, organizmlerdi 
basqaradı. Ortasha zonada fotoperiodliqtıń qásiyetleri-klimat faktorları funkciyasin 
atqarıp, kópshilik túrlerdiń rawajlanıw dáwirin anıqlaydı. Ósimliklerde 
fotoperiodlıq effekti, olardıń gúllew, miyweleriniń pisiwi aktiv fotosintez dáwirine 
tuwri keledi. Haywanlarda bolsa kóbeyiw, aziqtiń kóp, nasekomalarda- 
diapauzalardiń keliwi hám olardan shiǵiw waqtına tuwrı keledi. Fotoperiodizm 
tásirinde túrli biologiyalıq procesler - quslardıń migraciyası (olardıń uya islewi, 
máyek qoyıwları), haywanlar júnleriniń túsiwi, jılanlardıń túlewi sıyaqlı jaǵdaylar 
gúzetiledi. Lekin, ayırım túrlerde fotoperiodlıqqa neytral (biytárep) fotoperiodlıq 
bolıp, olarda ózgerisler bolmaydı. Sol qatarda, tropikalıq zonada ushıraytuǵın 
tereklerdiń gúllewi, miywe payda bolıwı, japıraqlardıń qurǵawı waqıt boyınsha 
shegarasız sozılǵan. Bir waqıtta bir terekte gúl, miywe hám qurǵap atırǵan
japıraqtı ushıratıw múmkin, sebebi tropikalıq zonada kún hám túnniń uzinliǵi jıl 
dawamında júdá az ózgeredi. Ortasha klimatta kópshilik efemer ósimliklerde hám 
fotoperiodlıq reaciya gúzetilmeydi. 
Kúnniń uzaqlıǵın anıqlaytuǵın hám ósimliklerdiń gullew dáwirine ótiwi 
ushin zárúr bolǵan fotoperiodli reakciyaǵa baylanıslı jaǵdayda ósimlikler úsh 
toparǵa bólinedi. 1. Qısqa kúnli ósimlikler. Bul toparǵa kiriwshi túrler gullew 
dáwirine ótiwi ushin jaqtılıq 10-12 saat dawam etetuǵın jaqtı kúnler kerek boladı, 
(kenap, kapusta, xrizantema, arpa). 2. Uzın kúnli ósimlikler, olardıń jaqsı 
rawajlanıwı (gúllewi, tuqım, miywe payda etiwi) ushın jaqtı kún 12-16 saat bolıwı 

---

kerek. Bunday ósimliklerge piyaz, geshir, sulı, kartoshka, biyday, qayıń h.b. 
kiredi. 3. Fotoperiodlıq dáwirge neytral ósimlikler. Olardıń generativ organları 
jaqtılıqtıń ózgerip turıwına iykemlesken. Bul toparǵa grechixa, siren, qıyar, gorox, 
júweri ósimlikleri kiredi. 
Uzın kúnli ósimlikler arqanıń qısqa jazlarında ónim beriwge úlgeredi. Qısqa 
kúnliler qubla rayonlarǵa beyimlesken. Olardıń watanında kúnniń uzınlıǵı 
ózgermeydi. Ádette ósimliklerde kóp biomassa (organikaliq zatlar) uzaq jaqtılı 
kúnlerde payda boladı.
Kúnniń uzın hám qısqalıǵı haywanladıń jasaw jaǵdaylarinada kúshli tásir 
etedi. Báhárdiń keliwi hám kúnlerdiń áste-aqırın uzayıwı menen bir jerge 
beyimlesken otırıwshı quslar uya salip, máyek qoyıwǵa, migraciya qılıwǵa 
kirisedi. Issı qanlı haywanlarda júnleriniń túsiwi-túlewi, kóbeyiw procesi 
baslanadı. Kúnniń qısqarıwı tiri organizimlerge suwıq waqıt-qıstıń keliwinen derek 
beredi hám olar qıs dáwirine (tınıshlıq, uyqı) tayarlıqqa kirisedi.
Kópshilik nasekomalarda ushırasatuǵın diapauza hádiyseside jaqtılıqtıń 
dáwirligi menen baylanıslı. Diapauza hádiysesi – bul organizmlerdiń qolaysız 
dáwir baslanıwı menen tınıshlıq dáwirine ótiwi. Ekologiyalıq faktorlardan joqarı 
temperatura diapauzanı buzadı, organizm oyanadı, rawajlanıwı baslanadı. Pás 
temperatura bolsa diapauzanıń kelip shıǵıwın tezlestiredi. Sonday aq qurǵaq 
hawada diapauzanıń rawajlanıwın tezlestiredi. Qurǵaq hawadan júzege kelgen 
diapauza ıǵallıqtıń payda bolıwı menen tamam boladı. 
Xopkinstiń bioklimatliq nizami boyinsha Arqa Amerikada kenliklerdiń hár 
bir gradusi hám hár bir uzaqliqtiń 5° hám balentlikke 120 m kóteriliwi menen 
(fenodat) ortasha waqit 4 kúnge parıq qıladı. Usi jerde bárár kesh keledi, gúz bolsa 
erte túsedi. Tábiyattaǵı bunday jaǵdaylarǵa tiri organizmlerde baylanıslı halda 
rawajlanadı. 
Temperaturanıń haywanlar iskerligine tásiri nátiyjesinde olar jazǵi yáki qısqı 
uyqıǵa ketedi. Jazǵı uyqı joqarı temperatura hám hawanıń qurǵaqlıǵı, ıǵallıqtıń 
kemliginen bolsa, qısqı uyqı temperaturanıń tómenliginen kelip shıǵadı. Uyqı 
waqtında haywanlarda zat almasıw dárejesi, kislorodtı qabıl qılıwı 10-20 marte 

---

kemeyedi. Bul jaǵdayǵa arqa qońır ayıwları, Orta Aziyada jılanlar, tasbaqalar, 
porsıqlardıń uyqıǵa ketiwin mısal qılıp alıwǵa boladı. olarda anabioz jaǵday 
gúzetiledi. 
Qıs dáwirinde tınıshlıq halatındaǵı ósimliklerde ósiw bolmaydı, olar 
denesinde fiziologiyalıq- bioximiyalıq processler páseyedi. Eger ósimlik gúz 
máwsiminen baslap tınım dáwirine tayarlanbasa (jeterli dárejede azıqlıq zatlar, 
uglevod toplamasa) ol qısta suwıqtan nabıt boladı (muzlaydı hám qurǵap qaladı). 
Ayırım joqarı dárejeli ósimliklerde, máselen, mangra wákillerinde tınım 
dáwiri bolmaydı. Bul kemnen-kem ushiraytuǵın jaǵday. Hámme ósimliklerdiń 
tuqımları, miyweleri analıq bántinen úziliwi, túsiwi yáki tógiliwi menen tınım 
halatına ótedi. olardıń aktiv tirishilik iskerligine qaytıwı (burtikleniwi, óniwi) 
ushın arnawlı tezletiwshi tásir kúshleri - ıssılıq, ıǵallıq kerek.