Organizimlerdiń adaptivlik biologiyalíq ritmleri tayanısh sózler

Jıllıq ritmler - tiri tábiyattıń en universal waqıyaları esaplanadı, jasaw 
ortalıǵındaǵı fizikalıq faktorlardıń jıl dawamında ózgerip turıwı tiri 
organizmlerdiń túrli shárayatta kóp jollar menen iykemlesiw qásiyetlerin keltirip 
shıǵaradı. Túrlerdin ortalıqqa iykemlesiwleri ishinde dáwirler boyınsha kóbeyiw 
→ ósiw→ qolaysiz shárayattan ketiw ushın migraciya qılıw kibi ritmlik
ózgerisler bar. 
Tábiyattıń máwsimler boyınsha ózgeriwi organizmlerdiń fiziologiyalıq, 
morfologiyalıq hám minez-qulqın tereń ózgertedi. olarda násildiń payda bolıwı 
jıldıń en qolaylı waqtına tuwrı keledi. Máselen, lala, lala qizǵaldaq, alma, erik, 
shabdal kibi ósimlikler báhárde gúlleydi, erik, shabdal jazda pisedi. Kópshilik 
haywanlar (qoy-yeshkiler) báhárde qozılaydı, balıqlar, quslarda tiykarınan báhárde 
máyek qoyadı. Máselen, Askaniya – Nova zooparkine alıp kelingen túye quslar 
kóbinese qısta qar ústine máyek qoyadı, sebebi usi waqıtta túye quslar watanındaǵı
báhár jaz waqıtına tuwrı keledi, ritm saqlanadı. 
Ayırım jaǵdaylarda qıs kúnleriniń isip ketiwi yáki jazda kúnniń suwıwı 
ósimlik hám haywanlardaǵı nızamlı máwsimler boyınsha ózgerislerin buzbaydı. 
Qısta kún ısıp ketse, ósimliklerde, putalarda gumshalar, qaqpaqlar, payda bolıwı, 
tuqımlardıń óniwi kibi jaǵdaylar gúzetiliwi múmkin, lekin, bunday jaǵday 
ortalıqtaǵı abiotikalıq faktorlardıń waqtınsha ózgeriwiniń nátiyjesi bolıp, 
waqtınsha ritmlik ózgerislerge alıp keledi. 
Ortalıq qásiyetleri hám jıl dawamında ózgeretuǵın ekilemshi tásir qılatuǵın 
faktorlar (jaqtılıq, kúnniń uzinliǵi, kún hám túnniń almasıwı) tásirinde túrdiń 
ózgeriwi júzege keledi. Hawa-rayınıń waqtınsha ózgeriwi biologiyalıq ritmlerdi 
ózgertpeydi. 

---

Organizmlerdegi sırlı ekobioritmler biosfera hám ásirese quyash aktivliginiń 
ózgeriwi hár 11 jil dawamında quyash daqları sanınıń ózgeriwi menen baylanıslı. 
Quyash aktivligi hám oniń páseyiwi Orta Aziya shárayatina tásiri nátiyjesinde 
hawa massasınıń cirkulyaciyası yáki Arktika tabiyatındaǵi kúnlik hám 
máwsimlerge (jıllıq) tiyisli bioritmlerden tısqarı kóp jıllıq biologiyalıq ritmler, 
waqıyalarda gúzetiledi. Olar hawa-rayı hám eń tiykarǵısı quyash aktivliginiń 
tásirinde júzege kelip, nátiyjede zúráátli hám zúrááciz jıllar almasıp turadı. Usi 
faktorlardıń tásirinde zúráátlı jil yáki ayırım túr wákilleri populiyaciyasınıń kem 
sanlıǵı (máselen, bódene, keklik, qoyan, lala, biyday, sayǵaq) gúzetiledi. Kóbinese 
tıshqan, jılan jılları kem hasıldar, jılqı, qoy jılları hasıldar esaplanadı. 
Kóp jıllıq dáwirlik ózgerisler hár 5-6 hám hár 11 jılda, ásirler dawamında 
bolsa 80-90 jılda qaytarılıp turıwı múmkin. Bul qaytarılıw jıllarına quyashtıń 
aktivlik dáwirleri ósimlik hám haywanlardıń kóp hám jaqsı rawajlanıwı tuwrı 
keledi. Buǵan Uzaq Shıǵıs teńizlerinde keń tarqalǵan ivasi balıqları (Sardinos 
sagax melanosticta) kóbeyiwin mısal qılıp keltiriw múmkin. Bul balıqtıń eń jaqsı 
kóbeyiwi hár 30-33 jılda qaytalanıp turadı. 
Teńiz hám okean shetlerinde, jaǵalarinda ushıraytuǵın túrler júdá quramalı 
ortalıqta jasaydı. Bizge belgili, bir ay kúninde (24 saat 50 minutqa teń) teńiz 
suwiniń tolqını 2 márte kóterilip, 2 márte páseyedi. Hár kúngi almasıw fazaları, 
suw tolqınlarınıń qosılıp ketiwi 50 min ishinde boladı. Tolqınlar kúshiniń 
ózgeriwine organizmlerdiń tirishiligi tolıq qaraslı. Ustrica mollyuskası hám aterina 
balıqlarınıń suw tolqınlarınıń kóteriliwi hám páseyiwi menen baylanıslı bolǵan 
kóbeyiw, rawajlanıw jaǵdayları-biologiyalıq ritmler bolıp, olar sırtqı ortalıqtaǵı
ekologiyalıq faktorlar tásirinde bolıp ótedi.